Μια πρόσφατη και νομικά σχεδόν προφανής – πάντως σίγουρα λογική και αναμενόμενη – απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας, έδωσε λαβή, λόγω θέματος αλλά και για λόγους πολιτικής εκμετάλλευσης, για παρανοήσεις τόσο χονδροειδείς που δεν μπορεί παρά να είναι ηθελημένες. Ακόμα και αν δεν αλλάξει – που πιθανότατα δεν θα αλλάξει – τον ρου των πραγμάτων, η αποκατάσταση της νομικής τουλάχιστον αλήθειας θεωρώ ότι είναι επιβεβλημένη. Ακριβώς επειδή το ζήτημα είναι δημοσίου συμφέροντος και ενδιαφέροντος, καθώς αφορά στην πανδημία και την αντιμετώπιση της.
Με την απόφαση 2332/2022 του Γ’ Τμήματος του Συμβουλίου της Επικρατείας[1], σε επταμελή σύνθεση, ακυρώθηκε η πράξη πρόσληψης νέων υγειονομικών υπαλλήλων στη θέση εκείνων οι οποίοι θα έχαναν τη θέση τους στο δημόσιο σύστημα υγείας λόγω άρνησης να υποβληθούν σε εμβολιασμό. Ο λόγος που προβάλλεται είναι ότι η παράταση της υποχρεωτικότητας του εμβολιασμού (δια του νόμου 4917/2022), καθώς και οι συνέπειες που προβλέπονταν (στον παλαιότερο ν. 4820/2021, του οποίου παρατάθηκε η ισχύς), σε περίπτωση μη εμβολιασμού, ανάμεσα στις οποίες και η απώλεια της θέσης μετά την παρέλευση δήλου διαστήματος, είναι παράνομη, από τη στιγμή που δεν διενεργήθηκε η προβλεπόμενη «επαναξιολόγηση» των υγειονομικών δεδομένων.
Η «αντισυνταγματικότητα λόγω αντίθεσης στην αρχή της αναλογικότητας», για την οποία κάνει λόγο το Δικαστήριο, αφορά στη μη πλήρωση μιας κρίσιμης και απαραίτητης προϋπόθεσης για να είναι αποδεκτός, ως ακραίο αλλά νόμιμο μέτρο, ο υποχρεωτικός εμβολιασμός. Η προϋπόθεση αυτή τίθεται και εκ του νόμου[2] αλλά και με βάση τη συγκεκριμένη, καθώς και προηγούμενες[3] αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας: συνίσταται στην περιοδική «επανεξέταση» (όρος που χρησιμοποιεί το Συμβούλιο της Επικρατείας), άλλως «επαναξιολόγηση» (κατά το νόμο) των περιοριστικών μέτρων που λαμβάνονται για την αντιμετώπιση της πανδημίας – και ειδικώς της έντασης και διάρκειας του κάθε μέτρου. «Μη αναλογική» δεν κρίνεται η υποχρεωτικότητα ως μέτρο, αλλά η παράλειψη μιας γνωστής εκ των προτέρων, εμπεριστατωμένης και επιστημονικά άρτιας αξιολόγησης των επιδημιολογικών δεδομένων υπό το φως νέων στοιχείων και καταστάσεων που ενδεχομένως έλαβαν χώρα μεταξύ της θέσπισης του αρχικού μέτρου και μιας παράτασής του που θα είχε, μεταξύ άλλων, ως έννομη συνέπεια την απώλεια θέσεων εκ μέρους όσων υγειονομικών υπαλλήλων δεν συμμορφώθηκαν προς την υποχρεωτικότητα, καθώς και την πρόσληψη νέων υπαλλήλων στη θέση τους.
Μια τέτοια επαναξιολόγηση απαιτείται λόγω της φύσης της πανδημίας – η υγειονομική κατάσταση αλλάζει διαρκώς, άρα και τα (περιοριστικά) μέτρα πρέπει να προσαρμόζονται – αλλά και λόγω της βαρύτητας των μέτρων και των συνεπειών τους (προσωρινή αναστολή άσκησης καθηκόντων με στέρηση μισθού, που μπορεί να φτάσει έως την απώλεια της θέσης και της υπαλληλικής ιδιότητας). Διόλου δεν προεξοφλείται ότι, αν λάβαινε χώρα, όπως όφειλε η Διοίκηση, μια τέτοια επαναξιολόγηση, θα οδηγούσε σε άρση της υποχρεωτικότητας και κατάλυση των δυσμενών για κάθε μη συμμορφούμενο συνεπειών της. Αλλά και ούτε αρκείται το Δικαστήριο – ορθότατα – σε μια «τυπική» επαναξιολόγηση, όπως αυτή που φαίνεται ότι έλαβε χώρα στην προκείμενη περίπτωση, μέσω απλώς παράθεσης στοιχείων από τα οποία «δεν προκύπτει ότι έγινε συνθετική εκτίμηση και αξιολόγηση (της υγειονομικής κατάστασης) από το αρμόδιο επιστημονικό όργανο».
Ως προς το κεντρικό για το δημόσιο συμφέρον και τη ζωή των πολιτών ζήτημα, δηλαδή το εύρος των μέτρων που μπορεί να πάρει το κράτος για να προστατεύσει τους πολίτες από την πανδημία, και ειδικά το κατά πόσον είναι νόμιμη και αποδεκτή η υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού ως προστατευτικού μέτρου, το Δικαστήριο επαναλαμβάνει την πάγια θέση του: «ο υποχρεωτικός εμβολιασμός κατηγορίας εργαζομένων μπορεί μεν να συνιστά ακόμα και σοβαρή επέμβαση στην απόλαυση των θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου, όπως είναι η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, η ελευθερία κινήσεως και η ιδιωτική ζωή, πλην η επέμβαση αυτή είναι συνταγματικώς ανεκτή, εφόσον, μεταξύ άλλων, τα μέτρα αυτά λαμβάνονται για το απολύτως αναγκαίο χρονικό διάστημα και πάντως μέχρι την εξεύρεση λύσεως για την ανάσχεση της πανδημίας, η ένταση δε και η διάρκειά τους, λόγω της προσωρινότητάς τους, πρέπει να επανεξετάζονται περιοδικώς από τα αρμόδια κρατικά όργανα ανάλογα με τα υφιστάμενα επιδημιολογικά δεδομένα και την εξέλιξη των έγκυρων επιστημονικών παραδοχών».
Η απόφαση λέει: πέρασαν πάνω από οκτώ μήνες από τη λήψη του μέτρου του υποχρεωτικού εμβολιασμού υγειονομικών με το ν. 4820/2021 (23-7-2021) έως την παράτασή του δια του ν. 4917/2022 (31-3-2021) και την έκδοση της πράξης πρόσληψης νέων υπαλλήλων στη θέση όσων δεν εμβολιάστηκαν (14-4-2022). Το διάστημα των οκτώ μηνών χωρίς να διενεργηθεί η απαιτούμενη επαναξιολόγηση «υπερβαίνει προδήλως το εύλογο» – αυτή είναι η μόνη νέα, σε σχέση με την υφιστάμενη νομολογία, αξιολογική κρίση του Δικαστηρίου και στηρίζεται στην αρχή της «περιοδικότητας», που έχει προηγουμένως τεθεί. Σε αυτή την «υπέρβαση μέτρου»[4] συνίσταται η κάμψη της αναλογικότητας, άρα η παρανομία της προσβληθείσας ενώπιον του ΣτΕ πράξης πρόσληψης[5].
ΔΕΝ λέει το Δικαστήριο δυο πράγματα που κάποιοι – μερίδα του Τύπου και εμμέσως η κυβέρνηση δια του Υπουργείου Υγείας – ισχυρίστηκαν ότι είπε. ΔΕΝ έκρινε αντισυνταγματικό τον υποχρεωτικό εμβολιασμό, ούτε ακύρωσε το μέτρο που είχε ληφθεί για τον εμβολιασμό των υγειονομικών υπαλλήλων και τις συνέπειες σε περίπτωση μη συμμόρφωσης. Και ΔΕΝ υποχρέωσε τη Διοίκηση να άρει τις συνέπειες της μη συμμόρφωσης – αναστολή εργασίας και μετά το πέρασμα ορισμένου χρόνου απώλεια θέσης – και να «οργανώσει, και μάλιστα αμέσως, την επιστροφή των ανεμβολίαστων υγειονομικών»[6]. Αυτό που απαίτησε το Δικαστήριο από το Κράτος είναι να διενεργήσει επιστημονική αξιολόγηση της κατάστασης – η πανδημία πάντως συνεχίστηκε κατά τη διάρκεια του οκταμήνου – και να την καταθέσει, ακόμα και τώρα, και πάντως πριν από τη δίκη ενώπιον της Ολομέλειας του Συμβουλίου της Επικρατείας, στην οποία παρέπεμψε την υπόθεση το Τμήμα.
Εκλογές έρχονται, όμως. Δυσκολίες και σκάνδαλα αιωρούνται στον αέρα. Η πανδημία μπορεί να μην τέλειωσε, αλλά δεν αποτελεί πια την πρώτη προτεραιότητα, ούτε της κυβέρνησης ούτε των πολιτών. Κάθε ευκαιρία για κινήσεις μεγαθυμίας είναι καλοδεχούμενη – αρκετά δοκιμάστηκαν οι ανεμβολίαστοι υγειονομικοί, ας γυρίσουν στις θέσεις τους και ας μην εμβολιάστηκαν. Μόνο που αυτή δεν είναι νομική απόφανση αλλά πολιτική απόφαση. Και, ως πολιτική, δεν είναι ούτε η πιο ορθολογική, ούτε η πιο «εκσυγχρονιστική».
Κώστας Μποτόπουλος
Διδάκτωρ Συνταγματικού Δικαίου, πρ. Ευρωβουλευτής και Πρόεδρος της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς
Υποσημειώσεις:
[1] Επίσημη περίληψή της έχει αναρτηθεί στην ιστοσελίδα του Δικαστηρίου
[2] Συγκεκριμένα του ν. 4820/2021, του οποίου η ισχύς παρατάθηκε με το ν. 4917/2022
[3] Αποφάσεις 250-252/2021 της Επιτροπής Αναστολών, με τις οποίες απορρίφθηκαν αιτήσεις προσωρινής προστασίας ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού κατά του υποχρεωτικού εμβολιασμού’ απόφαση 1386/2021 του Δ Τμήματος, με την οποία απορρίφθηκαν ως αβάσιμοι οι ισχυρισμοί υπαλλήλου του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας σε σχέση με την απαγόρευση εισόδου στο χώρο εργασίας λόγω άρνησης να υποβληθεί σε διαγνωστικό έλεγχο’ απόφαση της Ολομέλειας 8ης Οκτωβρίου 2021, με την οποία κρίθηκε συνταγματικός ο υποχρεωτικός εμβολιασμός των υγειονομικών υπαλλήλων και των ΕΜΑΚ’ απόφαση της Ολομέλειας της 6ης Μαΐου 2022, με την οποία κρίθηκε συνταγματική επιβολή προστίμου στους ανεμβολίαστους. Βλ. αναλυτικά σε Κ. Μποτόπουλο, «Το τοπίο της δημοκρατίας», εκδ. Παπαζήση, 2022, σελ. 224-247
[4] Η έκφραση είναι δική μου, δεν ανευρίσκεται στη σχολιαζόμενη απόφαση
[5] Ο όρος «αντισυνταγματικότητα» δεν κυριολεκτεί, και πάντως δεν αναφέρεται ούτε στην υποχρεωτικότητα ούτε στην πράξη πρόσληψης, παρά μόνο στην υπέρβαση της αρχής αναλογικότητας, που βέβαια έχει συνταγματικό έρεισμα στο άρθρο 25
[6] Ε. Βενιζέλος, «Οι κίνδυνοι της «ανεμβολίαστης δημοκρατίας», στα ΝΕΑ, 3/12/2022
