Η ιστορία του Συντάγματος

Η συνταγματική πρόταση του Ρήγα Βελεστινλή, που διατυπώθηκε στον απόηχο των πολιτικών και συνταγματικών εξελίξεων της Γαλλικής Επανάστασης, είχε ως επίκεντρο την εγκαθίδρυση ενός ενιαίου κράτους, ενός κράτους με συγκεντρωτικό χαρακτήρα. Η πολιτεία αυτή θα χαρακτηριζόταν από πολυφωνία, αποτελώντας ένα πολυεθνικό κράτος. Η πολιτεία του Ρήγα ήταν η «Ελληνική Δημοκρατία», δηλαδή ένα κράτος ελληνικό με την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας να βρίσκεται στον πυρήνα της συνταγματικής ιδεολογίας.

Τα Συντάγματα των Επτανήσων διακρίνονταν για τον ολιγαρχικό τους χαρακτήρα, καθώς όλα λίγο-πολύ στηρίζονταν στην τοπική αριστοκρατία, ωστόσο, δεν στερούνταν φιλελεύθερου προσανατολισμού. Η σημασία τους έγκειται στο ότι αποτέλεσαν σημαντικά στοιχεία εμπλουτισμού του πολιτειολογικού προβληματισμού στον προεπαναστατικό ελλαδικό χώρο.

Μια σειρά προκηρύξεων που εκδόθηκαν στο πλαίσιο έναρξης του Αγώνα της Ανεξαρτησίας (1821), αν και δεν αντιπροσώπευαν ολοκληρωμένα συνταγματικά κείμενα, διακήρυτταν την κυριαρχία και ανεξαρτησία του εκκολαπτόμενου ελληνικού κράτους και αναδείκνυαν τις θεμελιώδεις αρχές επί των οποίων οι επαναστατημένοι Έλληνες φιλοδοξούσαν να οικοδομήσουν τη νεοπαγή πολιτεία τους.

Ο Αγώνας της Ελληνικής Ανεξαρτησίας συνδέθηκε από την πρώτη στιγμή με το αίτημα των επαναστατημένων Ελλήνων για εγκαθίδρυση συνταγματικού πολιτεύματος. Το αίτημα αυτό εκφράστηκε αρχικά με την ψήφιση των αυτοσχέδιων «τοπικών πολιτευμάτων», δηλαδή συνταγματικών κειμένων που καταρτίσθηκαν και ίσχυσαν σε περιφερειακό επίπεδο κατά τις απαρχές του Αγώνα της Ανεξαρτησίας (1821).

Όλα τα Συντάγματα της Εθνεγερσίας διακήρυσσαν το δημοκρατικό (αβασίλευτο) χαρακτήρα του πολιτεύματος και περιείχαν εκτενείς καταλόγους θεμελιωδών δικαιωμάτων. Ωστόσο, στο πλαίσιο ανάδειξης των πρώτων κομματικών σχηματισμών στην Ελλάδα υπό την επήρεια των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία) η επικρατούσα πολιτική αντιπαράθεση οδήγησε σύντομα στην εμφύλια διαμάχη (1823-1825), εξέλιξη η οποία υπονόμευσε την εφαρμογή των υιοθετηθέντων από τις Εθνικές Συνελεύσεις των Ελλήνων Συνταγμάτων.

Η διακυβέρνηση της χώρας από τον Ιωάννη Καποδίστρια σφραγίστηκε από την προσπάθειά του να εξασφαλίσει το δυτικό προσανατολισμό του νεοσύστατου ελληνικού κράτους με τη θεσμική αναδιοργάνωσή του. Για το σκοπό αυτό προέβη στη συγκρότηση ενός νέου πολιτειακού «προσωπικού καθεστώτος». Μια σειρά, ωστόσο, από θεσμικές δράσεις σηματοδότησαν τη στροφή της καποδιστριακής πολιτείας προς αυταρχικότερες κατευθύνσεις, με τη σταδιακή απομάκρυνση από το ιστορικό-θεσμικό κεκτημένο της περιόδου της Εθνεγερσίας.

Ο Όθωνας, ο οποίος έφθασε στο Ναύπλιο το 1833 με την υποστήριξη των προστάτιδων δυνάμεων (Μεγάλης Βρετανίας, Γαλλίας και Ρωσίας) ανακηρύχθηκε «ελέω Θεού Βασιλεύς της Ελλάδος» και το ελληνικό κράτος κληρονομική (όχι όμως και συνταγματική) μοναρχία, το ανεξάρτητο «Βασίλειο της Ελλάδος». Μάλιστα, το ανεφάρμοστο Ηγεμονικό» Σύνταγμα του 1832 του επέτρεψε να βασιλεύσει στην Ελλάδα για περισσότερο από μια δεκαετία ως απόλυτος μονάρχης, χωρίς συνταγματικούς περιορισμούς.

Το Σύνταγμα του 1844 ήταν ένα συμβόλαιο ανάμεσα στο μονάρχη και το Έθνος («Σύνταγμα-συνάλλαγμα») και εγκαθίδρυσε εκ νέου το πολίτευμα της συνταγματικής μοναρχίας. Όπως όλα τα ελληνικά Συντάγματα και αυτό υιοθετούσε την αρχή της διάκρισης των εξουσιών και περιλάμβανε τον κατάλογο των βασικών θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών, ωστόσο αναγνώριζε στο μονάρχη εκτεταμένες αρμοδιότητες.

Η θέσπιση του Συντάγματος του 1864 σηματοδότησε τη μετάβαση από τη μοναρχική αρχή στη δημοκρατική αρχή, καθώς το νέο Σύνταγμα καθιέρωνε την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας. Το πολίτευμα που εγκαθιδρυόταν με αυτό ήταν εκείνο της Βασιλευόμενης Δημοκρατίας και όχι πλέον της συνταγματικής μοναρχίας.

Η Β’ Διπλή Αναθεωρητική Βουλή που αναδείχθηκε τον Νοέμβριο του 1910 πραγματοποίησε το 1911 την αναθεώρηση του Συντάγματος το 1864.

Το Σύνταγμα του 1925 βασίστηκε στο Σύνταγμα του 1864/1911, ωστόσο διαφοροποιήθηκε από αυτό σε πολλά βασικά σημεία. Το Σύνταγμα του 1927 ίσχυσε μόλις οκτώ χρόνια. Το Σύνταγμα του 1952 υιοθέτησε κατά βάση ρυθμίσεις των Συνταγμάτων του 1911 και του 1927.

Το τέλος της δικτατορίας επήλθε τυπικώς την 24η Ιουλίου 1974. Οι πρώτες πράξεις της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας ήταν η κατάργηση των δικτατορικών Συνταγμάτων του 1968 και του 1973 και η επαναφορά σε ισχύ του Συντάγματος του 1952, εκτός από τις διατάξεις του που καθόριζαν το πολίτευμα ως βασιλευόμενη δημοκρατία.

Τον Μάιο του 2008 αναθεωρήθηκαν τελικά τρία μόνον άρθρα του Συντάγματος: το άρθρο 57 (παρ. 1), το άρθρο 79 (παρ. 1) και το άρθρο 101.