Η συνταγματική εμπειρία των Επτανήσων διαμορφώθηκε σε συνάρτηση με την πολυκύμαντη ιστορική τους πορεία στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα. Τα Επτάνησα δεν ακολούθησαν την τύχη του μεγαλύτερου τμήματος του ελληνικού χώρου, στο οποίο σταδιακά επιβλήθηκε η οθωμανική κυριαρχία, αλλά γνώρισαν αλλεπάλληλους κυρίαρχους οι οποίοι, σε διαφορετικό βαθμό, άφησαν τη σφραγίδα τους στην πολιτιστική εξέλιξη των νησιών: Βενετοί, Δημοκρατικοί Γάλλοι, Ρωσοτούρκοι, Αυτοκρατορικοί Γάλλοι και Βρετανοί.
Στη διάρκεια της προεπαναστατικής περιόδου (19ος αιώνας) τα Επτάνησα αποτέλεσαν, λόγω των ιδιαίτερων ιστορικών συνθηκών που είχαν διαμορφωθεί σε αυτά, το μοναδικό τμήμα (υπό ξένη κυριαρχία) του ελληνισμού που απέκτησε πείρα συνταγματικής διακυβέρνησης.
Τα τέσσερα ανεφάρμοστα συνταγματικά κείμενα στην περίοδο της ρωσοτουρκικής προστασίας
Οι απαρχές της συνταγματικής διακυβέρνησης των Επτανήσων συνδέονται με τη ρωσοτουρκική παρουσία στο χώρο αυτό, η οποία είχε διαδεχθεί τους Δημοκρατικούς Γάλλους. Στη διάρκεια αυτής της περιόδου συντάχθηκαν τέσσερα συνταγματικά κείμενα. Πρόκειται ειδικότερα για:
- Το Σύνταγμα του 1800, το οποίο εδραζόταν στη συναφθείσα κατά το ίδιο έτος σχετική Συνθήκη μεταξύ Ρωσίας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, το Σύνταγμα αυτό, γνωστό και ως «Βυζαντινό Πολίτευμα», καθιέρωνε ειδικό καθεστώς για κάθε ένα από τα νησιά.
- Το «Σχέδιο Συντάγματος της Έντιμης Αντιπροσωπείας» (1801), η αποδοχή του οποίου βεβαιωνόταν εγγράφως από τους 14 «Δεπουτάτους της τάξεως των ούτω λεγομένων ευγενών».
- Το «Σύνταγμα της Επτανήσου Πολιτείας» (1803), το μόνο από τα επτανησιακά Συντάγματα που καταρτίστηκε με σχετικά δημοκρατική διαδικασία˙ με πολλές από τις διατάξεις του προστατεύονταν οι ατομικές ελευθερίες.
- Το «Σχέδιο Αναθεώρησης της Συνταγματικής Πράξης της Επτανήσου Πολιτείας» (1806), απότοκο της άρνησης της Ρωσίας να προβεί στην επικύρωση του Συντάγματος του 1803.
Εν τέλει, τα παραπάνω συνταγματικά κείμενα δεν έτυχαν εφαρμογής για λόγους που σχετίζονταν με την πολιτική συγκυρία της εποχής. Σε κάθε περίπτωση, η ανακατάληψη των νησιών από τους Γάλλους το 1807, επί Ναπολέοντος, κατέστησε οριστικώς ανεφάρμοστα τα συνταγματικά σχεδιάσματα της περιόδου της ρωσοτουρκικής προστασίας.
Το Σύνταγμα στην εποχή της βρετανικής προστασίας
Στη συγκυρία της εκδίωξης των αυτοκρατορικών Γάλλων από τα Επτάνησα και της κατάληψής τους από τους Βρετανούς, ανάγεται η εκπόνηση ενός σύντομου συνταγματικού κειμένου τοπικής εμβέλειας, του «Προσωρινού Σχεδίου της Κυβερνήσεως των Κυθήρων» (1809).
Το Σύνταγμα που ίσχυσε στα Επτάνησα μετά την επιβολή της βρετανικής προστασίας (1815), ήταν εκείνο που καταρτίστηκε το 1817 από τον Ύπατο Αρμοστή Thomas Maitland και επικυρώθηκε από το Βρετανό Πρίγκιπα Γεώργιο. Το «Σύνταγμα των Ηνωμένων Κρατών των Ιονίων Νήσων» προέβλεπε τη συγκρότηση 6μελούς Γερουσίας και νομοθετικής Βουλής με 42 μέλη. Η πραγματική εξουσία, ωστόσο, βρισκόταν στα χέρια του «Λόρδου Ύπατου Αρμοστή του Προστάτη Ηγεμόνα», ο οποίος διέθετε δικαίωμα αρνησικυρίας (veto). Το Σύνταγμα του 1817 ίσχυσε, υφιστάμενο κατά καιρούς τροποποιήσεις (1836, 1842, 1848, 1849), έως το 1864, οπότε τα Επτάνησα ενσωματώθηκαν στον εθνικό κορμό.
Αναμφίβολα, τα Συντάγματα των Επτανήσων διακρίνονταν για τον ολιγαρχικό τους χαρακτήρα, καθώς όλα στηρίζονταν κατά το μάλλον ή ήττον στην τοπική αριστοκρατία. Την ίδια στιγμή, ωστόσο, δεν στερούνταν φιλελεύθερου προσανατολισμού. Σε κάθε περίπτωση, αποτέλεσαν σημαντικά στοιχεία εμπλουτισμού του πολιτειολογικού προβληματισμού στον προεπαναστατικό ελλαδικό χώρο.
Βυζαντινό Σύνταγμα Επτανήσου Πολιτείας
Στη συγκρότηση της «Επτανήσου Πολιτείας» σημαντικός ήταν ο ρόλος του Αντώνιου-Μαρία Καποδίστρια (Κέρκυρα, 1741-1821), πατέρα του Ιωάννη Καποδίστρια. Επιφανής νομικός και πολιτικός, συνέβαλε στην επεξεργασία και την επικύρωση από τους συμμάχους ηγεμόνες του «Βυζαντινού» Συντάγματος της Επτανήσου. Διορίστηκε εντεταλμένος («Αυτοκρατορικός Επίτροπος») του Σουλτάνου στα Ιόνια Νησιά για την εφαρμογή του νέου πολιτεύματος. Διετέλεσε κατά την περίοδο 1803-1807 Πρόεδρος (Έφορος) της «Γενικής Τιμητείας», που ήταν το ανώτατο δικαστικό αξίωμα της εποχής του.
Πηγή: Τα Ελληνικά Συντάγματα και η Ιστορία τους (1797-1875), Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου – Ίδρυμα Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου, Αθήνα 2012.
