Όπως μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001 η επιβολή σοβαρών περιορισμών στις ατομικές ελευθερίες, ιδίως στην ιδιωτικότητα και στα δικαιώματα των κατηγορουμένων, θεμελιώθηκε στην προτεραιοποίηση της δημόσιας ασφάλειας, έτσι και η 11η Μαρτίου 2020, ημέρα κήρυξης της πανδημίας, μπορεί να αποτελεί το ορόσημο για την επιβολή ενός νέου βιοπολιτικού παραδείγματος, του οποίου η ασφυκτική επιτήρηση των ατομικών φρονημάτων και των κοινωνικών συμπεριφορών θα έκανε τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που ακολούθησαν τις τρομοκρατικές ενέργειες της 11ης Σεπτεμβρίου να θεωρούνται ελάσσονος σημασίας.
Η πανδημία προκάλεσε τη συγκρότηση ενός νέου πεδίου βιοπολιτικών εφαρμογών και επιχειρηματικής δραστηριότητας με αντικείμενο την επιτήρηση όσων έχουν νοσήσει (βλ. Ξ. Κοντιάδης, Πανδημία, Βιοπολιτική και Δικαιώματα, εκδ. Καστανιώτη 2020). Η Google, η Apple και η Vodafone κατασκεύασαν εφαρμογές για τα smart-phones που εντοπίζουν τις επαφές όσων είναι θετικοί στον Covid-19. Στη Νότια Κορέα και σε άλλες χώρες η παρακολούθηση του πληθυσμού συνδύασε τα δεδομένα θέσης των smart-phones, πληροφορίες από οκτώ εκατομμύρια CCTV κάμερες και δεδομένα τραπεζικών συναλλαγών με πιστωτικές και χρεωστικές κάρτες για να ελέγξει την κίνηση των κατοίκων της χώρας.
Στο πρόσφατο βιβλίο της για τον «καπιταλισμό της επιτήρησης», η Αμερικανίδα κοινωνική ψυχολόγος Shoshana Zuboff αναλύει πώς πίσω από μια μηχανή αναζήτησης, τη Google, και ένα κοινωνικό δίκτυο, το Facebook, υποκρύπτονται δύο εταιρείες παγκόσμιας εμβέλειας που επιχειρούν την εξατομικευμένη παρακολούθηση και την επιβολή προτύπων συμπεριφοράς των χρηστών τους, με βάση στρατηγικές χειραγώγησης που εκπονούνται για λογαριασμό εμπορικών επιχειρήσεων, πολιτικών κομμάτων και κυβερνήσεων.
Κατά τη Zuboff, η 11η Σεπτεμβρίου ματαίωσε τη νομοθετική πρωτοβουλία για τον περιορισμό της δυνατότητας παρακολούθησης των χρηστών του διαδικτύου και επέτρεψε στις ΗΠΑ να ιδιωτικοποιήσουν την κατασκοπεία μέσω εταιρειών στις οποίες οι χρήστες του διαδικτύου παραχωρούν, εν αγνοία τους ή οικειοθελώς, δεδομένα και μεταδεδομένα. Η απειλή για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη δημοκρατία είναι πρωτοφανής.
Σε αρκετά κράτη, ιδίως με αυταρχικά ή ημιαυταρχικά καθεστώτα, όπως η Κίνα, η Ρωσία και το Ισραήλ, εφαρμόζονται τεχνολογίες παρακολούθησης και γεωεντοπισμού των ασθενών και όσων ήρθαν σε επαφή μαζί τους. Στην Κίνα οι πολίτες συγκεκριμένων περιοχών υποχρεώθηκαν να κατεβάσουν στα smart-phones τους ειδική εφαρμογή που τους υποδεικνύει αν και πότε επιτρέπεται να μετακινούνται, χωρίς να έχουν δημοσιοποιηθεί ούτε τα κριτήρια ούτε ο τρόπος επεξεργασίας και η διάρκεια διατήρησης των δεδομένων. Τα στοιχεία που συλλέγονται σε όλο και περισσότερες χώρες δεν περιορίζονται σε ιατρικά δεδομένα, αλλά με αφορμή την υγειονομική κρίση διευρύνεται και νομιμοποιείται η παρακολούθηση προσωπικών προτιμήσεων, οικονομικών στοιχείων και ατομικών συμπεριφορών, παγιώνοντας τις παραβιάσεις της ιδιωτικότητας.
Οι καταστάσεις έκτακτης ανάγκης επιταχύνουν τις ιστορικές εξελίξεις, επιφέροντας την άμεση λήψη και νομιμοποίηση αποφάσεων που υπό συνθήκες κανονικότητας θα προϋπέθεταν μακροχρόνιες διαβουλεύσεις και σύνθετες σταθμίσεις. Η πανδημία οδήγησε στη λήψη αποφάσεων για τα συστήματα υγείας, την οικονομία και την πολιτική με βραχυπρόθεσμο ορίζοντα, που δεν αποκλείεται να καταστούν μόνιμα ή πάντως να επιβιώσουν ως ισχυρές τάσεις μετά το τέλος της υγειονομικής κρίσης, μετατρέποντας το κοινωνικό πείραμα των ακραίων περιορισμών και τη χρήση των νέων τεχνολογιών σε ένα νέο μοντέλο οργανωμένης κοινωνικής συμβίωσης.
Η μετάβαση από την επιτήρηση με τους όρους της παραδοσιακής ηλεκτρονικής παρακολούθησης, που αποσκοπεί, τύποις τουλάχιστον, στην καταπολέμηση της εγκληματικότητας, σε μια νέα εποχή όπου η βιομετρική παρακολούθηση θα επιτρέπει τελικά την ανίχνευση των ψυχολογικών αντιδράσεων και του «ενδιάθετου φρονήματος» όλων των πολιτών εν ονόματι της δημόσιας υγείας, θα συνιστούσε μια κοσμοϊστορική μεταβολή.
Σε ένα κόσμο όπου η βιομετρική παρακολούθηση θα αξιοποιούνταν σε συνάρτηση με συγκεκριμένα γεγονότα, αποκαλύπτοντας τις ψυχολογικές αντιδράσεις των παρακολουθούμενων, η κυβερνοπειρατεία σε δεδομένα της Cambridge Analytics θα έμοιαζε, όπως γράφει ο Ισραηλινός ιστορικός Harari, με μια ξεπερασμένη, απλοϊκή τεχνική.
Ξενοφών Κοντιάδης
Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου, Πρόεδρος του Ιδρύματος Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου
