Τα κράτη δεν αποτελούν απρόσωπες οντότητες, μα ζωντανούς οργανισμούς αποτελούμενους από πλήθος ξεχωριστών προσώπων. Εάν επιθυμούμε να αναχθούμε στο μέλλον, οφείλουμε πρώτα να ανατρέξουμε στο παρελθόν – έστω και εν τάχει – και συγκεκριμένα στη συνταγματική ιστορία των κρατών. Έπειτα από αιώνες δεσποτισμού, υπακοής σε ηγεμόνες-δυνάστες, ο λαός αποφάσισε, είτε μέσω ενόπλων αγώνων, είτε μέσω αναίμακτων κοινωνικών διεκδικήσεων, την αλλαγή του καταστατικού τοπίου. Η καθιέρωση του δημοκρατικού πολιτεύματος, ιδιαίτερα στον ευρωπαϊκό χώρο, αποτέλεσε το κατάλληλο πολιτειακό σχήμα, καθώς υποσχόταν μια δυναμική εξέλιξη των κοινωνιών στη βάση μιας πλειοψηφικής ηθικής των πολιτών.
Στην αρχική καταστατική συνθήκη ο λαός δέχθηκε να παραχωρήσει την εξουσία και να περιορίσει την έκταση του αναφαίρετου – για τα σημερινά δεδομένα – δικαιώματος στην ελευθερία, στην ελεύθερη έκφραση της προσωπικότητας, με σκοπό την επίτευξη των απώτερων πολιτειακών αρχών, μα κυρίως την ευημερία του συνολικού πληθυσμού και όχι μιας συγκεκριμένης μερίδας ανθρώπων. Η συμφωνία αυτή τέθηκε σε ισχύ με την κατάρτιση των πρώτων Συνταγματικών κειμένων, ένα άξιο δείγμα κοινωνικής προόδου και έμπρακτης αλλαγής.
Ο λαός, δηλαδή, ανέλαβε εν γνώσει του το μερίδιο ευθύνης που του αναλογούσε έπειτα από τη μετάλλαξη των κοινωνικών και πολιτικών συνθήκων. Ως ο κεντρικός και συνάμα δραστικός φορέας κοινωνικών αιτημάτων, έκρινε ώριμα πως η μεταβίβαση τμήματος της δύναμής του στο νεοϊδρυθέν κράτος και δη στους θεσμούς του, αποτελούσε την αναγκαία συνθήκη για τη μετάβαση στο νέο πολιτειακό σχήμα. Η αναγνώριση της ευθύνης σε ατομικό ή συλλογικό επίπεδο – κυρίως σε συλλογικό επίπεδο εκείνη την συγκεκριμένη ιστορική περίοδο – αποτελεί ίσως τη λύση του σημερινού συνταγματικού γρίφου.
Πιο συγκεκριμένα, όπως είναι ήδη γνωστό, η εποχή που διανύουμε φέρει το χαρακτηριστικό γνώρισμα της έντονης μεταβλητότητας και αλλαγής κοινωνικών, οικονομικών και πια υγειονομικών δεδομένων, αυτό όμως δεν θα έπρεπε να αποτελεί τροχοπέδη για την ομαλή λειτουργία του πολιτεύματος. Η δημοκρατία έχει επιλεχθεί συνειδητά και προσεκτικά από τους προγόνους μας και συνεχίζει να επιλέγεται καθημερινά μέσω των πράξεων μας και από εμάς τους ιδίους, ως σύγχρονους και ενεργούς πολίτες. Το δημοκρατικό πολίτευμα αποτελεί ένα πολιτειακό σχήμα ικανό να ανταποκριθεί στις αλλαγές και να αφομοιώσει τους κλυδωνισμούς, όπως έχουν αποδείξει οι ιστορικές συνθήκες. Για την ομαλή λειτουργία του απαιτείται και οι πολίτες να ανταποκριθούν στον αυξημένο ρόλο τους, συμμετέχοντας ενεργά στα πολιτειακά θέματα. Εάν θα μπορούσαμε να σχηματοποιήσουμε τη σχεσιακή συνθήκη της δημοκρατίας, τότε για την πρόσληψη του θα αναχθούμε ιδανικά σε έναν κύκλο, του οποίο το ένα μισό θα το αποτελούσε το κράτος και το άλλο οι πολίτες. Χωρίς την ικανή παρουσία του ενός από τα δυο μέρη, το σχήμα είναι ελλιπές και επομένως υπολειτουργεί.
Η ανάγκη ύπαρξης μηχανισμών άμεσης δημοκρατίας, ως έκφανση της υγιούς άσκησης του ρόλου των πολιτών, κρίνεται καίριας σημασίας, όσο ποτέ άλλοτε. Οι μηχανισμοί αυτοί, δεν θα πρέπει να ιδωθούν ως κάτι περιθωριακό, μα οφείλουν να ενσωματωθούν στο πολιτειακό γίγνεσθαι ως μια νέα γνήσια πολιτειακή ανάδυση, η οποία δρα εξελικτικά και ανανεωτικά στο δημοκρατικό ιδεώδες. Οι πολίτες, έχοντας αναλάβει την ευθύνη που τους αναλογεί, εντοπίζοντας το έλλειμμα, προσπαθούν μέσω των δημοκρατικών διαδικασιών να καλύψουν το τρέχον αίτημα.
Μια νέα δυνατότητα αμεσότερης δημοκρατικής συμμετοχής των πολιτών, δύναται να θεμελιωθεί στο ήδη υπάρχον άρθρο 12 του ελληνικού Συντάγματος, με μια δυναμική ανάγνωση του, στη βάση ενεργητικότερης συμμετοχής των πολίτων στα κοινά. Η πρόταση δεν είναι άλλη από την πρακτική εφαρμογή του δικαιώματος του συνεταιρίζεσθαι, προσαρμοσμένο όμως στην τρέχουσα πραγματικότητα και εξαιρώντας τη σύσταση πολιτικών κομμάτων, για τα οποία υπάρχει στο Σύνταγμα χωριστή διάταξη (άρθρο 29). Σύμφωνα με την πρώτη παράγραφο του άρθρου, οι πολίτες φέρουν το δικαίωμα να συστήνουν ενώσεις, δηλαδή να ιδρύουν συλλογικά μορφώματα, με σκοπό τη προαγωγή κοινών αρχών και επιδιώξεων. Η έννοια της ένωσης των ατόμων πέρα από τη πρακτική διάσταση της λειτουργίας μιας ένωσης προσώπων, φέρει και συμβολική σημασία αυτής της μετάβασης από την ατομική στην συλλογική ενεργοποίηση. Η έκφανση του συλλογικού δικαιώματος αποτελεί ένα ισχυρό μέσο άμεσης δημοκρατικής διεκδίκησης των σύγχρονων κοινωνικών και πολιτικών αιτημάτων, καθώς επίκεντρο της ένωσης τίθεται το συλλογικό υποκείμενο. Το κέντρο βάρους μεταφέρεται, δηλαδή, από τον έναν πολίτη στους πολλούς, συνθέτοντας έναν «ζωντανό οργανισμό» συλλογικής διεκδίκησης, με γρηγορότερες και αμεσότερες διαδικασίες λήψης αποφάσεων και κατάθεσης αιτημάτων. Η φρέσκια αυτή προσέγγιση του άρθρου 12, η οποία έχει ως επίκεντρο την άσκηση των συνταγματικών δικαιωμάτων από ενώσεις προσώπων, δρα σε ένα διαφορετικό επίπεδο απαλλαγμένη από τα μέχρι τώρα κακώς κείμενα, τη βραδύτητα, το έλλειμμα εκπροσώπησης ομάδας πολίτων, που τους απομακρύνουν από την ενεργή συμμετοχή τους σε πολιτειακά ζητήματα.
Η συνένωση των μονάδων υπό τη σκέπη ενός κοινού σκοπού γεννά μεγαλύτερο αίσθημα ικανοποίησης, κατά Μπένθαμ[1], το οποίο με τη σειρά του αυξάνει τη συμμετοχική δράση των πολιτών στα κοινά. Η ενεργοποίηση όσο το δυνατόν μεγαλύτερου τμήματος του λαού αποτελεί το σημερινό μεγάλο «στοίχημα» για την επίτευξη των αρχών της δημοκρατίας, μα και για την ισοπολιτεία. Η δράση ενός συλλογικού υποκειμένου με τη μορφή των ενώσεων προσώπων σύμφωνα με το άρθρο 12 Σ αποτελεί μια καλή ευκαιρία για εφαρμογή των αρχών της αλληλεγγύης, της ελευθερίας και της ισότητας.
Ειρήνη Περπερίδου
Μεταπτυχιακή φοιτήτρια Διεθνούς, Ευρωπαϊκού και Συγκριτικού Δικαίου Νομικής ΑΠΘ.
Υποσημειώσεις:
[1] Jeremy Bentham, « Εισαγωγή στις αρχές της ηθικής και της νομοθεσίας», Pub. T. Payne and Son, London, 1789.
