Πρόλογος
Η προσφάτως εκδοθείσα απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) αναφορικά με την επίμαχη χρήση του όρου «Τούρκων» στην επωνυμία «Πολιτιστικός Σύλλογος Τούρκων Γυναικών Ν. Ξάνθης» εγείρει σοβαρά νομικά ερωτήματα και κενά. Η απόφαση «Sagir and Others v. Greece», 24.06.2025 όπου το Δικαστήριο καταδικάζει, για ακόμη μια φορά, την Ελληνική Πολιτεία για την άρνησή της να επιτρέψει στη μουσουλμανική μειονότητα της Ελληνικής Θράκης τη χρήση του όρου «Τουρκικός/ή» ως προσδιοριστικού στοιχείου πολιτιστικού συλλόγου που επιθυμεί να συστήσει, αναδεικνύει τη σύγκρουση μεταξύ του δικαιώματος του συνεταιρίζεσθαι, αφενός, και της εθνικής κυριαρχίας και ασφάλειας, αφετέρου. Τα Ελληνικά Δικαστήρια ενεργούν πάντοτε σε πλήρη συμμόρφωση προς το Σύνταγμα, το Ευρωπαϊκό και το Διεθνές Δίκαιο –αναπόσπαστο τμήμα του οποίου αποτελεί και η Συνθήκη της Λωζάνης– την οποία το ΕΔΔΑ δεν φαίνεται να λαμβάνει επαρκώς υπόψιν.
Ι. Τα Νομικά Ερείσματα της Απόφασης του ΕΔΔΑ
Η ως άνω απόφαση έρχεται να προστεθεί σε μια σειρά από προηγούμενες καταδικαστικές αποφάσεις του ΕΔΔΑ κατά της Ελλάδος, οι οποίες άπτονται του αυτού νομικού και πραγματικού ζητήματος. Οι αποφάσεις αυτές εκδόθηκαν κατόπιν προσφυγής σωματείων στο ΕΔΔΑ, λόγω έκδοσης προηγούμενων απορριπτικών αποφάσεων εκ μέρους των Ελληνικών Δικαστηρίων περί της σύστασής τους. Πρόκειται για τις αποφάσεις, κατά χρονική ακολουθία: «Bekir-Ousta and Others v. Greece», 11.10.2007, κατόπιν προσφυγής για τον «Σύλλογο Νεολαίας Μειονότητας Ν. Έβρου», «Emin and Others v. Greece», 27.03.2008 περί του «Πολιτιστικού Συλλόγου Τούρκων Γυναικών Νομού Ροδόπης» και «Tourkiki Enosi Xanthis and Others v. Greece», 27.03.2008 περί της «Τουρκικής Ένωσης Ξάνθης».
Οι προσφεύγοντες, ανά περίπτωση, παραπονιούνται επικαλούμενοι παραβίαση θεμελιωδών δικαιωμάτων, υπό το πρίσμα ενός ή περισσοτέρων εκ των ακόλουθων άρθρων της ΕΣΔΑ: 6, παρ. 1 Δικαίωμα σε δίκαιη δίκη, 9 Ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας, 10 Ελευθερία έκφρασης, 11 Ελευθερία συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι, 14 Απαγόρευση διακρίσεων, 18 Περιορισμοί που δεν επιτρέπονται και 46 Δεσμευτική δύναμη και εκτέλεση των αποφάσεων της Σύμβασης.
Η νομική βάση της απόφασης του ΕΔΔΑ «Sagir and Others v. Greece», εδράζεται πρωτίστως στο άρθρο 11 της Σύμβασης, κατά το οποίο διασφαλίζεται σε κάθε πρόσωπο η ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι, ως θεμελιώδης έκφανση της κοινωνικής και πολιτικής αυτονομίας. Το Δικαστήριο υπενθύμισε ότι το δικαίωμα σύστασης σωματείου αποτελεί conditio sine qua non για την ουσιαστική άσκηση της ελευθερίας αυτής, ιδίως για άτομα που ανήκουν σε εθνοτικές ή θρησκευτικές μειονότητες. Και δη σε ένα θεσμικό περιβάλλον που οφείλει, κατά το προοίμιο του Πλαισίου Σύμβασης για την Προστασία των Εθνικών Μειονοτήτων του Συμβουλίου της Ευρώπης, όχι απλώς να ανέχεται αλλά και να προάγει την πολιτισμική πολυμορφία.
Περαιτέρω, το ΕΔΔΑ επισήμανε, με επίκληση της πάγιας νομολογίας του, ήτοι των τριών προαναφερθέντων υποθέσεων, ότι ακόμη και η ενδεχόμενη αναφορά σε εθνοτική ταυτότητα -υπό την προϋπόθεση ότι δεν συνοδεύεται από προτροπή σε βία ή υπονόμευση της δημοκρατικής τάξης- δεν συνιστά per se κίνδυνο «διά την εθνικήν ασφάλειαν, την δημοσίαν ασφάλειαν, την προάσπισιν της τάξεως και πρόληψιν του εγκλήματος, την προστασίαν της υγείας και της ηθικής, ή την προστασίαν των δικαιωμάτων και ελευθεριών των τρίτων», σύμφωνα με το άρθρο 11 παρ. 2 ΕΣΔΑ.
Το ΕΔΔΑ έκρινε ότι η απόρριψη της αίτησης καταχώρησης προβλέπεται από την εσωτερική έννομη τάξη, άρθρα 79-81 του Αστικού Κώδικα, και η άρνηση αυτή επιδίωκε θεμιτό σκοπό. Εντούτοις, η άρνηση καταχώρισης συλλόγου αποκλειστικώς και μόνο λόγω της χρήσης του όρου «Τούρκων» στην επωνυμία του, χωρίς ουδεμία αποδεδειγμένη απειλή κατά της δημόσιας ασφάλειας ή των δικαιωμάτων τρίτων, παραβιάζει την αρχή της αναλογικότητας και δεν υπηρετεί επιτακτική κοινωνική ανάγκη, ως όρου περιορισμού της ελευθερίας του άρθρου 11, ερμηνευόμενου σύμφωνα και με το άρθρο 17 ΕΣΔΑ. Το Δικαστήριο, ακολουθώντας την αρχή του πραγματικού πλουραλισμού, επεσήμανε ότι η αυτοκατανόηση εθνοτικής ταυτότητας συνιστά θεμελιώδες ατομικό δικαίωμα, εντασσόμενο στον πυρήνα της προσωπικότητας, κατά την έννοια και του forum internum του άρθρου 9 ΕΣΔΑ.
ΙΙ. Το Κανονιστικό Πλαίσιο της Ελληνικής Επιχειρηματολογίας υπό το Πρίσμα της Συνθήκης της Λωζάνης
Παρά ταύτα, η απόφαση αυτή έρχεται σε αντίθεση με τη θέση της Ελληνικής Πολιτείας, ειδικότερα δε των δικαστηρίων, και ιδίως του Αρείου Πάγου. Η κρίση των Ελληνικών Δικαστηρίων στηρίζεται πάντοτε στο Σύνταγμα, στο Ευρωπαϊκό και στο Διεθνές Δίκαιο. Βάσει αυτών και σύμφωνα με τις προβλέψεις του άρθρου 2 της Σύμβασης της 30ης Ιανουαρίου 1923 περί ανταλλαγής των Ελληνικών και Τουρκικών πληθυσμών, η οποία κατά το άρθρο 19 της Σύμβασης αυτής και το άρθρο 142 της Συνθήκης της Λωζάνης, αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της Συνθήκης της Λωζάνης του 1923, αναγνωρίζει αμιγώς θρησκευτική μειονότητα στη Δυτική Θράκη, ήτοι μουσουλμανική, χωρίς εθνικό προσδιορισμό. Όπως λοιπόν προβλέπεται: «Δεν θα περιληφθώσιν εις την εν τω πρώτω άρθρω προβλεπομένην ανταλλαγήν: α) οι Έλληνες κάτοικοι της Κωνσταντινουπόλεως, β) οι Μουσουλμάνοι κάτοικοι της Δυτικής Θράκης… Θέλουσι θεωρηθή ως μουσουλμάνοι κάτοικοι της Δυτικής Θράκης, πάντες οι Μουσουλμάνοι οι εγκατεστημένοι εν τη περιοχή ανατολικώς της μεθορίου γραμμής της καθορισθείσης τω 1913 δια της Συνθήκης του Βουκουρεστίου». Η Ελλάδα απορρίπτει κατά λογική συνέπεια τη χρήση του όρου «Τουρκική» για συλλογικούς φορείς, καθώς κάτι τέτοιο παραβιάζει το Διεθνές Δίκαιο και πρωτίστως την Συνθήκη της Λωζάνης, δημιουργώντας αλυτρωτικές προεκτάσεις, υποκινούμενες εκ μέρους της Τουρκίας, απειλώντας την εθνική συνοχή και εν τέλει την ίδια την εθνική κυριαρχία.
Προς επίρρωσιν τούτου, η Ελληνική Δικαιοσύνη -όπως και το ίδιο το ΕΔΔΑ- κρίνει τα αιτήματα αυτά κατά την παρ. 2 του άρθρου 11 της ΕΣΔΑ. Δεν εγκρίνει, συνεπώς, τη σύσταση σωματειακών ενώσεων, κατά περιορισμό του δικαιώματος του συνεταιρίζεσθαι, για λόγους εθνικής ασφάλειας, δημόσιας τάξης, πρόληψης του εγκλήματος, προστασίας της υγείας, της ηθικής και προστασίας των δικαιωμάτων και ελευθεριών των τρίτων. Οι απορριπτικές αποφάσεις των Ελληνικών Δικαστηρίων, σε πρώτο και τελευταίο βαθμό, αρύονται ακριβώς σε αυτές τις εξαιρέσεις.
Περαιτέρω, ο νομοθέτης με το άρθρο 29 του ν. 4491/2017 τροποποίησε την παρ. 1 του άρθρου 758 του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας, προσθέτοντας, κατά την παρ. 2 του άρθρου 11 της ΕΣΔΑ, τα εξής: «Η αίτηση ανάκλησης ή μεταρρύθμισης του πρώτου εδάφιου επιτρέπεται, επίσης, μετά την έκδοση οριστικής απόφασης του ΕΔΔΑ, με την οποία κρίνεται ότι η δικαστική απόφαση που δέχθηκε ή απέρριψε την αρχική αίτηση εκδόθηκε κατά παράβαση δικαιώματος που αφορά στον δίκαιο χαρακτήρα της διαδικασίας που τηρήθηκε ή διάταξης ουσιαστικού δικαίου της ΕΣΔΑ, με την επιφύλαξη των όρων και περιορισμών που προβλέπονται στις επιμέρους διατάξεις της ΕΣΔΑ περί προστασίας της εθνικής ασφάλειας, της δημόσιας τάξης, της πρόληψης του εγκλήματος, της προστασίας της υγείας ή ηθικής και της προστασίας των δικαιωμάτων και ελευθεριών των τρίτων. Στην περίπτωση αυτή η αίτηση ασκείται μέσα σε προθεσμία ενενήντα (90) ημερών, η οποία αρχίζει από την ημερομηνία που καθίσταται οριστική η απόφαση του ΕΔΔΑ».
Εν προσθήκη τούτων, με το άρθρο 30 του ίδιου νόμου προβλέφθηκε η αναδρομική ισχύς του προηγούμενου άρθρου, εφόσον δεν προβλέπεται διαφορετικά, με προθεσμία άσκησης της αίτησης ανάκλησης ή μεταρρύθμισης των δικαστικών αποφάσεων ενός (1) έτους από τη δημοσίευση του εν λόγω νόμου. Κατ’ αυτόν τον τρόπο προβλέφθηκε η εκτελεστότητα των αποφάσεων του ΕΔΔΑ που εκδόθηκαν κατόπιν των προσφυγών ενώπιον του, εργαλείο το οποίο αξιοποίησαν οι προμνημονευόμενοι σύλλογοι, ασκώντας αιτήσεις ανακλήσεως ή μεταρρυθμίσεως, με τον Άρειο Πάγο να επιμένει ορθώς, με τις αποφάσεις του 840/2021, 1405/2022 και 1406/2022, στην αρχική του θέση.
Επίλογος
Εν κατακλείδι, η απόφαση του ΕΔΔΑ, αν και βασίζεται σε θεμελιώδεις αρχές των δικαιωμάτων του ανθρώπου –και εν προκειμένω στην ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι– συγκρούεται με τη συγκεκριμένη εθνική και νομική πραγματικότητα, δημιουργώντας νέα πεδία έντασης μεταξύ της δεσμευτικότητας εκτέλεσης των αποφάσεων του Δικαστηρίου και τη εθνικής κυριαρχίας. Το ΕΔΔΑ, ως σώμα που λειτουργεί σε ευρωπαϊκό επίπεδο, βρίσκεται σε απόσταση από την πραγματικότητα της περιοχής και συχνά δεν λαμβάνει υπόψη του το πολύπλοκο ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο της Θράκης. Η συνθήκη της Λωζάνης, η οποία αποτελεί θεμέλιο λίθο της ρυθμίσεως των μειονοτικών δικαιωμάτων στην Ελλάδα και την Τουρκία, αναγνωρίζει τη μειονότητα στη Θράκη αποκλειστικά ως θρησκευτική, μουσουλμανική, χωρίς να προσδιορίζει εθνικά τα μέλη της. Η διευθέτηση του ζητήματος προϋποθέτει, φυσικά, ευρύτερο διάλογο και αμοιβαία κατανόηση υπό το πλαίσιο του Διεθνούς Δικαίου in toto, προκειμένου να διασφαλισθεί η προστασία του δικαιώματος του συνεταιρίζεσθαι των μειονοτήτων ομάδων εν παραλλήλω με την εθνική ασφάλεια και την ενότητα του ελληνικού κράτους.
Μάρκος Ν. Ρεντζούλας
Πολιτικός-Διοικητικός Επιστήμονας
