Η αντιμετώπιση της πανδημίας του κορωνοϊού COVID-19 έχει φέρει τις περισσότερες φιλελεύθερες δημοκρατίες αντιμέτωπες με την ανάγκη λήψης μέτρων περιοριστικών της ελευθερίας, που εκτείνονται σε όλο σχεδόν το εύρος της κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής δραστηριότητας.
Από διάφορες πλευρές και σε όλες σχεδόν τις έννομες τάξεις, έχουν εκφραστεί προβληματισμοί για το κατά πόσο τέτοια μέτρα θα μπορούσαν να γίνουν ανεκτά από μια δημοκρατική φιλελεύθερη πολιτεία, εφόσον διατηρούνταν για μεγάλο ακόμα χρονικό διάστημα, καθώς και κατά πόσο η παρούσα υγειονομική κρίση θα μπορούσε να αποτελέσει πρόσχημα για την επιβολή μιας σχεδόν μόνιμης κατάστασης ανάγκης, που θα οδηγούσε στην υπέρμετρη συγκέντρωση εξουσίας στα χέρια των κυβερνώντων και θα έπληττε συνεπώς την ίδια τη δημοκρατία. Σε μερικές χώρες όμως, αυτό που πολλοί φοβούνταν θεωρητικά, φαίνεται να έγινε πραγματικότητα. Ίσως η πιο εμφατική περίπτωση ανάμεσα σε αυτές να είναι η Ουγγαρία.
Ο Ουγγρικός νόμος και η εξέταση περί ενδεχόμενης παραβίασης της αρχής του κράτους δικαίου
Ο νόμος που ψηφίστηκε από το Ουγγρικό Κοινοβούλιο στις 30 Μαρτίου 2020 με αυξημένη πλειοψηφία 2/3 για την αντιμετώπιση της πανδημίας του κορωνοϊού έχει επικριθεί από όλους τους σχολιαστές ως αντιδημοκρατική και αυταρχική στροφή, αν όχι ως αρχή επιβολής μιας ιδιότυπης «δικτατορίας» εν μέσω της υγειονομικής κρίσης[1]. Θέτει σοβαρότατα ζητήματα σε σχέση με τη δημοκρατία, την αρχή του κράτους δικαίου και τη διάκριση των εξουσιών και πολλοί τον παρομοιάζουν με τον διαβόητο Ermächtigungsgesetz του 1933[2].
Γι ’αυτό εξάλλου και ο αρμόδιος Επίτροπος Δικαιοσύνης της Ε.Ε. έχει ανακοινώσει ότι ο νόμος θα ελεγχθεί για ενδεχόμενη παραβίαση της αρχής του κράτους δικαίου[3], ενώ ήδη 13 αρχηγοί εθνικών κομμάτων μελών του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος, μεταξύ των οποίων ο Έλληνας και ο Νορβηγός Πρωθυπουργός, έχουν ζητήσει από το ευρωπαϊκό κόμμα με επιστολή τους την οριστική αποπομπή του Fidesz από τους κόλπους του[4]. Στο ίδιο πνεύμα κινείται και η επιστολή της Γενικής Γραμματέως του Συμβουλίου της Ευρώπης προς τον Πρωθυπουργό της Ουγγαρίας[5].
Τα προβληματικά σημεία του ουγγρικού νόμου
Τα βασικά προβληματικά σημεία του νόμου μπορούν να συνοψισθούν ως εξής[6]. Αρχικά, η παραχωρούμενη εξουσιοδότηση στην Κυβέρνηση να νομοθετεί δια εκτελεστικών διαταγμάτων για την αντιμετώπιση της επιδημίας δεν έχει περιορισμένη διάρκεια. Ισχύει μέχρι η Κυβέρνηση, δηλαδή ο Πρωθυπουργός Ορμπάν, να κρίνει ότι έχει παρέλθει η κρίση ή μέχρι το Κοινοβούλιο να καταργήσει τον νόμο με την ίδια αυξημένη πλειοψηφία των 2/3.
Το κυριότερο, όμως, είναι πως ζητείται επί της ουσίας από το Κοινοβούλιο να προ-εγκρίνει συνολικά όλα τα διατάγματα από την έναρξη ισχύος του νόμου και μετά, αντιστρέφοντας με αυτόν τον τρόπο τη λογική του Θεμελιώδους Νόμου της Ουγγαρίας. Αντίθετα με ό,τι προβλέπει το άρθρο 53 παρ. 3 του Συντάγματος[7], τα διατάγματα θα ισχύουν επ’ αόριστον (και όχι για 15 ημέρες μόνο) χωρίς προηγούμενη έγκριση του Κοινοβουλίου, πέραν βεβαίως της αρχικής. Πρόκειται συνεπώς για λευκή επιταγή στην Κυβέρνηση και στον Πρωθυπουργό.
Έτσι, όμως, ο ρόλος του Κοινοβουλίου συρρικνώνεται. Μόνο μια υποχρέωση πληροφόρησης προς το Κοινοβούλιο υπάρχει. Θεωρητικά βέβαια είναι δυνατόν το Κοινοβούλιο να αποσύρει την έγκρισή του μετά την έκδοση του διατάγματος, παρότι ωστόσο αμφισβητείται ακόμα και αυτή η δυνατότητα, λαμβανομένου υπόψη του άρ. 3 παρ. 3 του νόμου. Στην πράξη όμως, το Κοινοβούλιο ελέγχεται από τον Όρμπαν και το Fidesz και είναι εξαιρετικά αμφίβολο αν θα πράξει κάτι τέτοιο. Επιπρόσθετα, κατά τη διάρκεια της κατάστασης έκτακτης ανάγκης το Κοινοβούλιο δεν μπορεί να διαλυθεί ούτε να γίνουν οποιουδήποτε είδους εκλογές ή δημοψήφισμα.
Επίσης, με τον νόμο το Κοινοβούλιο εγκρίνει συνολικά όλα τα διατάγματα που εξεδόθησαν από τις 11 Μαρτίου (ημερομηνία έκδοσης του πρώτου εκτελεστικού διατάγματος βάσει του άρ. 53 Σ) μέχρι και την έκδοση του νόμου από τον ΠτΔ. Πρόκειται για συνολική αναδρομική έγκριση, η οποία μπορεί ενδεχομένως αφορούσε την έγκριση διαταγμάτων, των οποίων το Κοινοβούλιο δεν γνώριζε καν το περιεχόμενο.
Τέλος, ο νόμος περιλαμβάνει και διατάξεις ποινικού δικαίου, που προβλέπουν κυρώσεις για όσους διαδίδουν fake news και όσους παραβιάζουν τα μέτρα αντιμετώπισης της πανδημίας. Ειδικά για την πρώτη περίπτωση, οι διατάξεις είναι αρκετά ασαφείς. Δεδομένου του βεβαρημένου παρελθόντος της Κυβέρνησης Ορμπάν εκφράζονται φόβοι ότι θα χρησιμοποιηθούν καταχρηστικά για την καταστολή κάθε φωνής διαμαρτυρίας ή κριτικής.
Προς μια μόνιμη κατάσταση έκτακτης ανάγκης;
Συμπερασματικά, επιβεβαιώνεται εκ νέου -και μάλλον πανηγυρικά- ο χαρακτηρισμός της Ουγγαρίας ως ανελεύθερης δημοκρατίας (illiberal democracy)[8]. Η ψήφιση του νόμου φαίνεται να πηγαίνει ενδεχομένως ένα βήμα παραπέρα. Σηματοδοτεί μια «συνταγματική στιγμή» (constitutional moment)[9] επιβολής μιας μόνιμης (;) κατάστασης έκτακτης ανάγκης, την οποία ο Πρωθυπουργός Ορμπάν είχε προ δεκαετίας αναγγείλει και ήδη με διάφορες μορφές και δικαιολογίες αποπειραθεί να εφαρμόσει[10].
Υποσημειώσεις:
[1] Βλ. ενδεικτικά το δημοσίευμα του euractiv με τίτλο “Coronavirus to father EU’s ‘first dictatorship’?, διαθέσιμο στο: https://www.euractiv.com/section/elections/news/coronavirus-to-father-eus-first-dicatatorship/ και το άρθρο της K.-L. Scheppele, “Orban’s Emergency”, VerfBlog, 29.3.2020, διαθέσιμο στο: https://verfassungsblog.de/orbans-emergency/.
[2] K. Kovács, “Hungary’s Orbánistan: A Complete Arsenal of Emergency Powers”, VerfBlog, 6.4.2020, διαθέσιμο στο: https://verfassungsblog.de/hungarys-orbanistan-a-complete-arsenal-of-emergency-powers/.
[3] https://www.politico.eu/article/commission-to-assess-hungarys-emergency-measures-says-justice-chief/.
[4] https://g8fip1kplyr33r3krz5b97d1-wpengine.netdna-ssl.com/wp-content/uploads/2020/04/Fidesz-letter-April-.pdf.
[5] Επιστολή της 24ης Μαρτίου 2020, διαθέσιμη στο: https://rm.coe.int/orban-pm-hungary-24-03-2020/16809d5f04.
[6] Το κείμενο του νομοσχεδίου είναι διαθέσιμο σε αγγλική μετάφραση στον ακόλουθο σύνδεσμο: https://hungarianspectrum.org/2020/03/21/translation-of-draft-law-on-protecting-against-the-coronavirus/.
[7] Article 53
(1) In the event of a natural disaster or industrial accident endangering life and property, or in order to mitigate its consequences, the Government shall declare a state of danger, and may introduce extraordinary measures laid down in a cardinal Act.
(2) In a state of danger, the Government may adopt decrees by means of which it may, as provided for by a cardinal Act, suspend the application of certain Acts, derogate from the provisions of Acts and take other extraordinary measures.
(3) The decrees of the Government referred to in paragraph (2) shall remain in force for fifteen days, unless the Government, on the basis of authorisation by the National Assembly, extends those decrees. [η έμφαση δική μας].
(4) Upon the termination of the state of danger, such decrees of the Government shall cease to have effect.
[Το Ουγγρικό Σύνταγμα είναι διαθέσιμο σε αγγλική μετάφραση στον ακόλουθο σύνδεσμο: https://www.kormany.hu/download/f/3e/61000/TheFundamentalLawofHungary_20180629_FIN.pdf.]
[8] Βλ. χαρακτηριστικά τον τίτλο του άρθρου των T. Drinóczi – A. Bień-Kacała “Illiberal Constitutionalism at Work: The First Two Weeks of COVID-19 in Hungary and Poland”, VerfBlog, 31.3.2020, διαθέσιμο στο: https://verfassungsblog.de/illiberal-constitutionalism-at-work/.
[9] Υπέρ αυτής της άποψης η R. Uitz, “Pandemic as Constitutional Moment: Hungarian Government Seeks Unlimited Powers”, VerfBlog, 24.3.2020, διαθέσιμο στο: https://verfassungsblog.de/pandemic-as-constitutional-moment/.
[10] Βλ. σχετικά την απόπειρα αναθεώρησης του Θεμελιώδους Νόμου το 2016 εν μέσω της προσφυγικής κρίσης, η οποία αρχικά απέτυχε, αλλά στη συνέχεια οδήγησε στην αναθεώρηση του 2018 και την εισαγωγή του νέου άρθρου 51Α περί κατάστασης έκτακτης ανάγκης λόγω τρομοκρατικής απειλής.
Απόστολος Βλαχογιάννης
Δ.Ν., Université Panthéon-Assas Paris II
Μέλος ΣΕΠ Ε.Α.Π.
