Τα συνδικάτα, εδώ και πολλά χρόνια, έχουν κάνει κακή διαφήμιση του εαυτού τους. Μαξιμαλιστικά και παράλογα αιτήματα, δράσεις που συχνά απομακρύνουν αντί να ελκύουν, έλλειψη παραγωγής πραγματικού λόγου και τελετουργική επανάληψη στερεότυπων εκφράσεων που ούτε οι ίδιοι οι εκφέροντες τις πιστεύουν. Στην κακή αυτή εικόνα προστίθεται η ισχυρή επίθεση στην καταστατική τους λειτουργία από τη φιλελεύθερη συναίνεση, πατώντας σε υπαρκτά δεδομένα.
Ο κοινωνικός ρόλος των Συνδικάτων
Στην καρδιά του ο συνδικαλισμός είναι μορφή οργανικής, «φυσικής» αντιπροσώπευσης (όπως αυτό διατυπώθηκε με πολλή ενάργεια από τις μεγάλες μορφές του αναρχοσυνδικαλισμού), ξένη προς τη λειτουργία των νεωτερικών πολιτικών καθεστώτων που στηρίζονται στην ηθελημένα τεχνητή αντιπροσώπευση αυτόνομων ατόμων-πολιτών. Η αυτονομία του ατόμου-εργαζομένου κινδυνεύει από τα συνδικάτα. Κακή λειτουργία και «ύποπτη» καταστατική προέλευση συνιστούν επαρκή λόγο για τη συνεχή αμφισβήτηση του ρόλου της ύπαρξής τους.
Και όμως, στη σύνθετη και διαρκώς μεταμορφούμενη κατασκευή, που είναι οι σύγχρονες πολιτικές κοινότητες, τα συνδικάτα και κοινωνικό ρόλο έχουν να διαδραματίσουν και εμβαθύνουν τη δημοκρατική λειτουργία, παρόλη τη φαινομενικά ετερόδοξη συγκρότησή τους. Ο κοινωνικός ρόλος είναι προφανής τώρα που η δράση τους έχει δυστυχώς χλομιάσει: Η αυθαιρεσία στην αγορά εργασίας στα μνημονιακά χρόνια είναι δεδομένη.
Η χαλάρωση των όρων ισχύος των συλλογικών συμβάσεων εργασίας έχει αντικατασταθεί όχι από την ισότιμη διαπραγμάτευση μεταξύ εργοδότη και εργαζομένου – μια φιλελεύθερη ουτοπία – αλλά από συνεχείς εκβιασμούς. Το κράτος, δια των επιθεωρητών εργασίας και του ΕΦΚΑ (πρώην ΙΚΑ), είναι είτε αδιάφορο ή αδύναμο να εγγυηθεί τη λειτουργία των νόμων στην εργατική αγορά. Άλλωστε, η όποια «εντατικοποίηση» των ελέγχων δεν είναι ποτέ δυνατό να υλοποιείται παράλληλα με τη μείωση του αριθμού των δημοσίων υπαλλήλων ως μνημονιακή υποχρέωση της χώρας.
Στην ως άνω κοινωνική κατάσταση, που η ελλιπής πλέον συνδικαλιστική δράση επιτρέπει, προστίθεται και ο καθαρά δημοκρατικός παράγοντας της συνδικαλιστικής λειτουργίας. Η συνεχής μετεξέλιξη των δυτικών δημοκρατιών τους τελευταίους δύο αιώνες προσκαλεί σε μια διαφορετική θεώρηση της κατοχύρωσης των «τυπικών» αστικών ελευθεριών και του «αυτόνομου» ατόμου-πολίτη που οι δημοκρατίες αυτές καταστατικά υπόσχονται.
Ανάμεσα στη χίμαιρα της ταύτισης εδώ και τώρα της τυπικής ελευθερίας με την πραγματική στην οποία προβαίνουν οι φιλελεύθεροι (λησμονώντας ότι η βιομηχανική επανάσταση ήταν έξω από τον ορίζοντα των ιδρυτών της φιλελεύθερης κοσμοϊστορίας και τη δυστοπία της καταγγελίας των τυπικών δικαιωμάτων από τον ορθόδοξο μαρξισμό και τις λοιπές μορφές της επαναστατικής Αριστεράς) μια άλλη προοπτική προβάλλει που περιγράφει πολύ καλύτερα τόσο την πραγματική ιστορική εξέλιξη των δυτικών δημοκρατιών όσο και την πρακτική υλοποίηση των εξαγγελιών τους. Τα τυπικά δικαιώματα και οι αφαιρετικές ιδιότητες του πολίτη και του ατόμου δεν είναι απλώς μια κατοχύρωση, αλλά μια προγραμματική υπόσχεση. Το χάσμα ανάμεσα στη συνταγματική περιγραφή και τη βιωμένη κοινωνική πραγματικότητα είναι πρόσκληση για μεταρρύθμιση, για υπέρβαση, ώστε στην εικόνα του πολίτη να αντιστοιχήσει η πραγματικότητα του πολίτη.
Μισθωτοί και Συνδικαλισμός
Η κοινωνική κατηγορία την οποία το ως άνω χάσμα σχεδόν φωτογράφισε (χωρίς να αποκλείονται άλλες) είναι οι μισθωτοί. Πρακτικά η μισή τους ζωή βρίσκεται υπό τον έλεγχο του εργοδότη, αυτό που στα νομικά αποκαλούμε «διευθυντικό δικαίωμα» και είναι η μισή αυτή ζωή που επιτρέπει το βιοπορισμό στην άλλη μισή. Αυτοί πώς μπορεί να είναι αυτόνομα άτομα;
Την απάντηση έδωσε η συλλογική τους έκφραση, ο συνδικαλισμός. Η συμμετοχή των συνδικάτων στη ζωή της επιχείρησης («εκμετάλλευσης» στο εργατικό δίκαιο) και το δικαίωμα απεργίας, ως το αντίθετο όπλο σε αυτό της δυνατότητας, συνιστούν απαραίτητα διορθωτικά μέσα της ανισότητας που η ίδια η μισθοτοποίηση προκάλεσε. Κορωνίδα του έργου τους και απόδειξη της συμβολής τους στο δημοκρατικό παίγνιο είναι οι συλλογικές συμβάσεις εργασίας.
Ίσως πουθενά αλλού, το νομικό ιδεώδες της σύμβασης ως εκδήλωσης της αυτονομίας των συμβαλλομένων, ακόμη και ως μορφής γνήσιας νομικής δημοκρατίας, δεν βρίσκει τέτοιο χάσμα με την κοινωνική πραγματικότητα όσο με τη σύμβαση εξαρτημένης εργασίας. Οι συλλογικές συμβάσεις εργασίας είναι αυτές που καθιστούν τον τύπο του Αστικού Κώδικα σε πραγματικότητα του εργατικού δικαίου.
Η δε απάντηση στο ζήτημα της οργανικής αντιπροσώπευσης, την οποία τα συνδικάτα αποτυπώνουν, βρίσκεται στην αναγνώρισή τους στο πλαίσιο της ελευθερίας του συνεταιρίζεσθαι. Αυτό σημαίνει ότι οι «κοινωνικές» διατάξεις του Συντάγματος κατοχυρώνουν το συνδικάτο και τις δράσεις του ως θεσμό, η συνδικαλιστική ελευθερία εδράζεται στέρεα στη γενική ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι. Αυτό όχι μόνο είναι νομικά πιο ακριβολόγο, αλλά και όρος για την εναρμόνιση της συνδικαλιστικής λειτουργίας με τη δημοκρατική ελευθερία. Τα συνδικάτα πρέπει να κερδίσουν το ρόλο που τους αποδίδεται. Εναπόκειται σε αυτά να καταστήσουν τη λειτουργία τους ελκυστική.
Ιωάννης Κουτσούκος
Δικηγόρος Αθηνών
