Ερώτημα Πολίτη:
Σύμφωνα με το ΦΕΚ B 2602/2020, όσοι προέρχονται από χώρα της αλλοδαπής, κατά την άφιξή τους υπόκεινται σε δειγματοληπτικό εργαστηριακό ιατρικό έλεγχο στη βάση υγειονομικού αλγορίθμου, για προληπτικούς λόγους προστασίας της δημόσιας υγείας από την περαιτέρω διασπορά του κορωνοϊού COVID-19 στην ελληνική Επικράτεια. Ο έλεγχος αυτός αφορά το λεγόμενο PCR test, κατά τη διάρκεια του οποίου γίνεται λήψη γενετικού υλικού για ανάλυση. Σύμφωνα με το σύνταγμα, άρθρο 5 , καθένας έχει δικαίωμα στην προστασία της υγείας και της γενετικής του ταυτότητας. Ιεραρχικά το Σύνταγμα (του Κράτους) ίσταται υπεράνω παντός νόμου. Η ερώτηση μου είναι: Τα συγκεκριμένα τεστ είναι νόμιμα σύμφωνα με το Ελληνικό δίκαιο; Έχει το δικαίωμα η κάθε αρχή να πραγματοποιεί τέτοια τεστ χωρίς την συγκατάθεση του επιβάτη/τουρίστα; Ποιο είναι το νομικό πλαίσιο αυτή τη στιγμή και έχει κάποιος το δικαίωμα να αρνηθεί την πραγματοποίηση αυτού του τεστ κατά την άφιξή του στη χώρα;
Απάντηση:
Η συνταγματικότητας της υποχρεωτικής δειγματοληπτικής εξετάσεως κατά την είσοδο στην Ελλάδα
Ι. Εισαγωγή
Πιθανή συζήτηση ένα χρόνο πριν αναφορικά με τον υποχρεωτική εξέταση εισερχομένων επισκεπτών στην Ελλάδα θα είχε θεωρητικό ενδιαφέρον και θα αποτελούσε εναργές παράδειγμα παραβιάσεως της αυτοδιαθέσεως του ατόμου. Η πανδημία, όμως, μας φέρνει αντιμέτωπους με νέα δεδομένα, αναγκάζοντάς μας να «αναστοχασθούμε εαυτούς και αλλήλους»[1]. Υπό κανονικές συνθήκες, κανείς δεν θα μπορούσε να διανοηθεί κάποια υποχρεωτική ιατρική εξέταση. Bιώνουμε, όμως, εξαιρετικές συνθήκες και οφείλουμε να συζητήσουμε με επιστημονική νηφαλιότητα το σχετικό ερώτημα.
ΙΙ. Νομοθετικό πλαίσιο
Α. Σύμφωνα με την υπ’ αρ. Δ1α/ΓΠ.οικ. 40383 Κοινή Υπουργική Απόφαση Υπουργών Οικονομικών, Αναπτύξεως και Επενδύσεων, Προστασίας του Πολίτη, Εργασίας Κοινωνικών Υποθέσεων, Υγείας, Εσωτερικών, Υποδομών και Μεταφορών, Ναυτιλίας και Νησιωτικής Πολιτικής υπό τον τίτλο «Επιβολή του μέτρου του δειγματοληπτικού εργαστηριακού ελέγχου και του προσωρινού περιορισμού προσώπων που εισέρχονται από την αλλοδαπή, προς περιορισμό της διασποράς του κορωνοϊού COVID-19,
«Άρθρο πρώτο: Όλοι οι ταξιδιώτες προς Ελλάδα, ανεξαρτήτως υπηκοότητας, συμπληρώνουν την ηλεκτρονική φόρμα PLF (Passenger Locator Form), στην ηλεκτρονική διεύθυνση https://travel.gov.gr, με τα στοιχεία επαφής τους στην Ελλάδα. Ειδικότερα, οι ταξιδιώτες που εισέρχονται στη χώρα μέσω αεροπορικής σύνδεσης, συμπληρώνουν την ηλεκτρονική φόρμα PLF (Passenger Locator Form) τουλάχιστον σαράντα οκτώ (48) ώρες πριν από την επιβίβασή τους. Οι ταξιδιώτες που εισέρχονται στη χώρα μέσω των χερσαίων και των θαλάσσιων συνόρων, πέραν των κατά περίπτωση λοιπών υποχρεώσεών τους, συμπληρώνουν την ηλεκτρονική φόρμα PLF σε χρονικό διάστημα σαράντα οκτώ (48) έως εβδομήντα δύο (72) ωρών πριν από την άφιξή τους στην Ελλάδα. 2. Τα πρόσωπα που εισέρχονται στη Χώρα με οποιονδήποτε τρόπο και από οποιοδήποτε κράτος της αλλοδαπής, συμπεριλαμβανομένων και των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, υποχρεούνται όπως επιδεικνύουν έντυπο ή ηλεκτρονικό αντίγραφο της φόρμας της παρ. 1 στα κλιμάκια της Γενικής Γραμματείας Πολιτικής Προστασίας και του Εθνικού Οργανισμού Δημόσιας Υγείας που είναι επιφορτισμένα με τη διενέργεια ιατρικών ελέγχων. Εφόσον δεν προβλέπεται διαφορετικά, κατά την άφιξή τους υπόκεινται σε δειγματοληπτικό εργαστηριακό ιατρικό έλεγχο στη βάση υγειονομικού αλγορίθμου, για προληπτικούς λόγους προστασίας της δημόσιας υγείας από την περαιτέρω διασπορά του κορωνοϊού COVID-19 στην ελληνική Επικράτεια. 3. Τα πρόσωπα που υπόκεινται στον δειγματοληπτικό έλεγχο της παρ. 2 υπόκεινται σε κατ’ οίκον περιορισμό μέχρι την έκδοση των αποτελεσμάτων του ελέγχου. Εφόσον τα πρόσωπα αυτά στερούνται κατοικίας στην Ελλάδα υποχρεούνται να παραμένουν για το ανωτέρω χρονικό διάστημα στον τόπο της προσωρινής διαμονής τους, όπως οικία συγγενικού ή φιλικού προσώπου ή ξενοδοχείο, εκτός αν παραμένουν στην Ελλάδα για μικρότερο χρονικό διάστημα, οπότε ο προσωρινός περιορισμός ισχύει για αυτό το χρονικό διάστημα. Στις αρμόδιες αρχές και τα όργανα ελέγχου της εφαρμογής των κατεπειγόντων μέτρων αντιμετώπισης της διασποράς του κορωνοϊού COVID-19, σύμφωνα με το άρθρο εικοστό τρίτο της από 14.3.2020 Πράξης Νομοθετικού Περιεχομένου (Α΄ 64), όπως αυτή κυρώθηκε με το άρθρο 3 του ν. 4682/2020 (Α΄ 76), παρέχονται όλα τα αναγκαία στοιχεία για την εφαρμογή της παρούσας, τηρούμενης σε κάθε περίπτωση της νομοθεσίας για την προστασία των προσωπικών δεδομένων. 4. Τα πρόσωπα της παρ. 2 υπόκεινται σε προσωρινό περιορισμό, κατ΄οίκον ή σε κατάλληλο τόπο προσωρινής διαμονής που υποδεικνύεται από τις αρμόδιες αρχές, για δεκατέσσερις (14) ημέρες στις περιπτώσεις ανίχνευσής τους ως θετικών στον κορωνοϊό COVID-19. 5. Στα πρόσωπα που παραβιάζουν την παρούσα, και χωρίς να θίγονται οι προβλεπόμενες ποινικές κυρώσεις, επιβάλλεται για κάθε παράβαση, με αιτιολογημένη πράξη της αρμόδιας αρχής κατά την έννοια της περ. (α) της παρ. 1 του άρθρου εικοστού τρίτου της από 14.3.2020 Πράξης Νομοθετικού Περιεχομένου, όπως αυτή κυρώθηκε με το άρθρο 3 του ν. 4682/2020 (A΄76), διοικητικό πρόστιμο πέντε χιλιάδων (5.000) ευρώ. Ειδικώς στην περίπτωση παραβίασης του πρώτου εδαφίου της παρ. 2 του παρόντος το διοικητικό πρόστιμο ανέρχεται σε πεντακόσια (500) ευρώ. 6. Σε κάθε περίπτωση, τα πρόσωπα που παρόντος οφείλουν κατά τα λοιπά, κατά το χρονικό διάστημα παραμονής τους στη Χώρα, να τηρούν τα έκτακτα μέτρα για τον περιορισμό της διασποράς του κορωνοϊού COVID-19. 7. Οι διατάξεις της παρούσας ισχύουν για τα πρόσωπα που εισέρχονται στη Χώρα κατά το χρονικό διάστημα από την 1η Ιουλίου 2020 έως και τις 31 Αυγούστου 2020.»
Β. Παράλληλα, σύμφωνα με την υπ’ αριθμ. Δ1α/ΓΠ.οικ. 44072 (2) Τροποποίηση της υπ’ αρ. Δ1α/ΓΠ.οικ.41015/ 30.6.2020 Κοινής Αποφάσεως των Υπουργών Υγείας, Υποδομών και Μεταφορών και Ναυτιλίας και Νησιωτικής Πολιτικής «Επιβολή του μέτρου του προσωρινού περιορισμού συνδέσεων με Τουρκία, Ηνωμένο Βασίλειο, Βόρεια Μακεδονία, Αλβανία και Σουηδία, προς περιορισμό της διασποράς του κορωνοϊού COVID-19, για το χρονικό διάστημα από την 1.7.2020 έως και τις 15.7.2020» (Β’ 2660):
«6Β. Η είσοδος στην ελληνική Επικράτεια από το συνοριακό σημείο ελέγχου του Προμαχώνα για πρόσωπα που δεν εμπίπτουν στις εξαιρέσεις των περ. α) έως γ) της παρ. 6Α επιτρέπεται υπό την προϋπόθεση ότι τα πρόσωπα που εισέρχονται στη Χώρα: α) έχουν διαγνωσθεί αρνητικοί σε εργαστηριακό έλεγχο για κορωνοϊό COVID-19 με τη μέθοδο PCR που έχει διενεργηθεί με τη λήψη στοματοφαρυγγικού ή ρινοφαρυγγικού επιχρίσματος αα) εντός των τελευταίων εβδομήντα δύο (72) ωρών πριν από την άφιξή τους στην Ελλάδα, αβ) από εργαστήρια αναφοράς της χώρας προέλευσης ή διέλευσης ή δημόσια ή ιδιωτικά εργαστήρια της χώρας αυτής, εφόσον τα ιδιωτικά αυτά εργαστήρια έχουν πιστοποιηθεί από την αρμόδια εθνική αρχή πιστοποίησης της χώρας. β) φέρουν βεβαίωση της ως άνω διάγνωσης, στην αγγλική γλώσσα, η οποία περιλαμβάνει το ονοματεπώνυμο και τον αριθμό διαβατηρίου ή ταυτότητας του προσώπου και την οποία επιδεικνύουν στα κλιμάκια της Γενικής Γραμματείας Πολιτικής Προστασίας και του Εθνικού Οργανισμού Δημόσιας Υγείας που είναι επιφορτισμένα με τη διενέργεια ιατρικών ελέγχων.
2. Ειδικώς η παρ. 6 του άρθρου πρώτου της υπ’ αρ. Δ1α/ΓΠ.οικ.41015/30.6.2020 (Β’ 2660) κοινής υπουργικής απόφασης, όπως αντικαθίσταται με την παρ. 1 της παρούσας, ισχύει για πρόσωπα που εισέ ρχονται στη Χώ ρα κατά το χρονικό διά στημα από την 15η Ιουλίου 2020 και ώρα 00:01 έ ως και τις 29 Ιουλίου 2020 και ώρα 00:01.»
Από τις ανωτέρω διατάξεις προκύπτουν τα εξής:
- Ο ιατρικός έλεγχος είναι υποχρεωτικός για όλους όσοι εισέρχονται στην Ελλάδα ανεξαρτήτως υπηκοότητάς τους. Συγκεκριμένα υπόκεινται σε έλεγχο τόσο οι αλλοδαποί όσο και οι ημεδαποί ή κοινοτικοί αλλοδαποί.
- Εάν κάποιος δεν εισέλθει στην Ελλάδα δεν υφίσταται ιατρικό έλεγχο.
- Εάν κάποιος δεν επιθυμεί να υποστεί έλεγχο, δεν υποχρεούται να εισέλθει στην Ελλάδα.
- Mέχρι την έκδοση των αποτελεσμάτων οι υποκείμενοι σε έλεγχο υποχρεούνται να παραμείνουν στον τόπο μόνιμης διαμονής τους (για τους Έλληνες υπηκόους) ή προσωρινής διαμονής τους (για τους υπολοίπους) εκτός αν παραμείνουν στην Ελλάδα για μικρότερο χρονικό διάστημα, οπότε ο χρονικός περιορισμός ισχύει για το μικρό αυτό χρονικό διάστημα.
- Εάν οι ελεγχόμενοι ανιχνευθούν θετικοί στον κορωνοϊό, υπόκεινται σε περιοριστικά μέτρα.
- Ο έλεγχος δεν είναι μόνιμος, αλλά προσωρινός, από την 1η Ιουλίου έως την 31η Αυγούστου 2020, δηλαδή καλύπτει κατά κύριο λόγο την αυξημένη τουριστική περίοδο στη διάρκεια της πανδημίας.
- Ειδικά για την είσοδο από τον Προμαχώνα απαιτείται η χορήγηση αρνητικού εργαστηριακού ελέγχου.
ΙΙΙ. Ανάλυση
Η υποχρεωτική εξέταση του πληθυσμού που εισέρχεται στην Ελλάδα, η οποία γίνεται με σκοπό την οικονομική -τουριστική κατά κύριο λόγο- ανάπτυξη κατά τρόπο συνάδοντα με την προστασία της δημόσιας υγείας, δοκιμάζει το δικαίωμα αυτοδιαθέσεως του ατόμου αναζητώντας την ισόρροπη στάθμιση των συγκρουομένων εννόμων αγαθών, αυτού της αυτοδιαθέσεως του ατόμου, της προστασίας της ιδιωτικής ζωής, της αναπτύξεως της οικονομικής δραστηριότητας και της προστασίας της δημόσιας υγείας.
Α. Το δικαίωμα αυτοδιαθέσεως του ατόμου
Υπό κανονικές συνθήκες, δεν επιτρέπεται επέμβαση στο σώμα του ατόμου χωρίς τη συγκατάθεσή του, καθώς αυτή αντίκειται στο δικαίωμα αυτοδιαθέσεως του ατόμου, το οποίο αποτελεί απόρροια του δικαιώματος αναπτύξεως της προσωπικότητας, όπως αυτό κατοχυρώνεται στο άρθρο 5 παρ. 1 Σ. Εν προκειμένω, η ανάπτυξη της προσωπικότητας σημαίνει προπάντων αυτοδιάθεση, δηλαδή το δικαίωμα και συνάμα την ελευθερία κάθε ανθρώπου να διαμορφώνει τη ζωή του, σύμφωνα με τις κλίσεις, τις ικανότητες, τα ενδιαφέροντα και τις κοσμοθεωρητικές αντιλήψεις του, χωρίς να είναι επιτρεπτή οποιαδήποτε επέμβαση των οργάνων του κράτους που να οδηγεί στη δημιουργία ενός ενιαίου τύπου προσωπικότητας και κατ’ επέκταση στην “αποπροσωποποίηση” του ανθρώπου.[2] Υπό αυτή την έννοια, οποιαδήποτε επέμβαση στο σώμα του άλλου με τη μορφή υποχρεωτικής ιατρικής εξετάσεως δεν μπορεί κατ’ αρχήν να νοηθεί. Σημειώνεται, πάντως, ότι η σύγχρονη έννοια της προσωπικότητας αναφέρεται στον άνθρωπο που είναι ενταγμένος στο κοινωνικό γίγνεσθαι και η δραστηριότητά του καθορίζεται και σε σχέση με την προσωπικότητα και τα συμφέροντα των άλλων ανθρώπων.[3] Ως εκ τούτου, δεν νοείται η ανάπτυξη της προσωπικότητάς του ατόμου κατά τρόπο επιβλαβή για τους άλλους, δηλαδή δεν νοείται να βήχει κάποιος πάνω στους άλλους, ως έκφραση της προσωπικότητάς του. H απεριόριστη κατοχύρωση της αναπτύξεως της προσωπικότητας θα μπορούσε να καταλήξει στην αναρχία και την αυθαιρεσία.[4] Παρότι, λοιπόν, η διατύπωση του άρθρου 5 παρ. 1 Σ περί δικαιώματος αναπτύξεως της προσωπικότητας παραπέμπει στην κατοχύρωση της ιδιωτικής αυτονομίας της βουλήσεως, είναι σαφές ότι αυτή συνήθως εντάσσεται σε κάποιους περιορισμούς, όπως αυτοί ορίζονται από τον νομοθέτη μέσω των γενικών και αορίστων ρητρών (προστασία χρηστών ηθών), της συνταγματικής νομιμότητας ή της ad hoc υπεροχής κάποιων συνταγματικών διατάξεων που προσδιορίζουν αντικειμενικά την πράξη αυτοδιαθέσεως.[5]
Β. Προστασία της ιδιωτικής ζωής
Η επέμβαση στο σώμα του άλλου παραβιάζει την ιδιωτική ζωή, όπως αυτή κατοχυρώνεται στο άρθρο 9 Σ και το άρθρο 8 ΕΣΔΑ. Το εν λόγω δικαίωμα έχει αναδυθεί κυρίως μέσα από τη θεμελίωσή του στο δικαίωμα της ελεύθερης αναπτύξεως της προσωπικότητας του ατόμου.[6] Ιατρική επέμβαση χωρίς τη συγκατάθεση του ασθενούς αντιβαίνει στο δικαίωμα φυσικής ακεραιότητας, το οποίο κατά το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου υπάγεται στο δικαίωμα της ιδιωτικής ζωής. [7] Η παροχή ιατρικής βοήθειας σε ενήλικο διανοητικά ασθενή ακόμα και αν η μη παροχή της προκαλέσει ανεπανόρθωτη βλάβη συνιστά επέμβαση στο δικαίωμα φυσικής ακεραιότητας.[8] Σε ορισμένες περιπτώσεις, διαπιστώθηκε ότι μεμονωμένες ιατρικές εξετάσεις, οι οποίες είναι υποχρεωτικές[9] ή έχουν εγκριθεί με δικαστική απόφαση,[10] μπορεί να συνιστούν αναλογική επέμβαση στο άρθρο 8 ΕΣΔΑ, αναφορικά με το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή, ακόμη και χωρίς τη συγκατάθεση του ατόμου. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου υπογραμμίζει, πάντως, ότι υπό συνθήκες κανονικότητας το κράτος οφείλει να απέχει από οποιαδήποτε επέμβαση στην ελευθερία του ατόμου.[11]
Γ. Ελευθερία κινήσεως
H κατ’ άρθρον 5 παρ. 3 Σ προσωπική ελευθερία περιλαμβάνει -μεταξύ άλλων- την ελευθερία κυκλοφορίας με οποιοδήποτε μέσο, την ελευθερία του τόπου διαμονής και κατοικίας, την ελευθερία εξόδου από τη Χώρα και επανεισόδου σ’αυτή.[12] Η διάταξη του άρθρου 5 παρ. 4 θεσπίζει την απαγόρευση επιβολής ατομικών διοικητικών μέτρων περιοριστικών της ατομικής ελευθερίας των Ελλήνων. Εξαιρέσεις από την αρχή της απαγορεύσεως της επιβολής ατομικών διοικητικών μέτρων περιοριστικών της ελευθερίας κινήσεως καθιερώνονται με το άρθρο 5 παρ. 4 Σ και την ερμηνευτική δήλωση αυτού. Στην ίδια κατεύθυνση κινείται και το άρθρο 5 παρ. 1 στοιχ. ε΄ ΕΣΔΑ, η οποία θεωρεί επιτρεπτή την κράτηση ατόμων που μπορούν να μεταδώσουν «μεταδοτικήν ασθένειαν, φρενοβλαβούς, αλκοολικού, τοξικομανούς ή αλήτου».
Δ. Η προστασία της δημόσιας υγείας
Η
προστασία της δημόσιας υγείας αποτελεί μια ειδικότερη έκφανση της έννοιας του
δημοσίου συμφέροντος. Εάν νοσήσει μεγάλο μέρος του πληθυσμού λόγω της εισόδου πλήθους
επισκεπτών (τουριστών) στην Ελλάδα και εάν αποβιώσει κάποιο ποσοστό αυτού του
νοσούντος πληθυσμού, αυτό θα επιβαρύνει καταφανώς το δημόσιο συμφέρον
ποικιλοτρόπως: ψυχικώς, πνευματικώς, πληθυσμιακώς και οικονομικώς.[13]
Το δικαίωμα στην υγεία παρουσιάζει στο ελληνικό Σύνταγμα δύο όψεις. Από τη μία,
κατοχυρώνεται ως ατομικό, αμυντικό[14]
δικαίωμα (άρθρο 5 παρ. 5 εδ. α Σ) και από την άλλη, ως κοινωνικό δικαίωμα
(άρθρο 21 παρ. 3 Σ). Και στις δύο περιπτώσεις, ως υγεία νοείται αφενός η
κατάσταση σωματικής και ψυχικής ευεξίας και αφετέρου, η δημόσια υγεία.[15]
Πέραν της καταστάσεως σωματικής και ψυχικής ευεξίας, σκόπιμη κρίνεται και η
αρνητική οριοθέτηση του δικαιώματος στην υγεία, ήτοι η φυσική κατάσταση του
ατόμου που αποκλείει κάθε μορφή ασθένειας ή αναπηρίας ικανής να μειώσει τη
φυσιολογική δραστηριότητά του.[16] Σύμφωνα με το άρθρο 5 παρ. 5 εδ. α Σ,
«Καθένας έχει δικαίωμα στην προστασία της υγείας και της γενετικής του
ταυτότητας».[17]
Η υγεία ως κοινωνικό δικαίωμα με την έννοια των θετικών ενεργειών του κράτους
για την οργάνωση ενός συστήματος παροχής υγείας κατοχυρώνεται στο άρθρο 21 παρ.
3 Σ, σύμφωνα με το οποίο, το κράτος οφείλει να μεριμνά για την υγεία των
πολιτών.[18]
Σύμφωνα με τη νομολογία του ΣτΕ, από το άρθρο 21 παρ. 3 Σ απορρέει η «υποχρέωση
του κράτους για τη λήψη θετικών μέτρων προς προστασία της υγείας των πολιτών,
στους οποίους (το άρθρο 21 παρ. 3 Σ) δίνει δικαίωμα να απαιτήσουν από την
Πολιτεία την πραγμάτωση της αντίστοιχης υποχρεώσεώς της».[19] Υπό
αυτή την έννοια, αναγνωρίζεται μέσω του άρθρου 21 παρ. 3 Σ ένα αγώγιμο
κοινωνικό δικαίωμα, μια αξίωση των πολιτών κατά του κράτους για την προστασία
της υγείας και η υποχρέωση της πολιτείας να προβεί στις
αναγκαίες παροχές υπηρεσιών υγείας.[20]
Πρόκειται εν τοις πράγμασι για την υποχρέωση του κράτους να παρέχει υπηρεσίες ή
να προβαίνει σε ενέργειες που προάγουν, διατηρούν ή αποκαθιστούν την υγεία των
ανθρώπων.[21]
Η συνταγματική κατοχύρωση της προστασίας της υγείας αποτελεί, συνεπώς, δικαίωμα
και δεν συνιστά μια απλή έκφραση ευχών.[22] Ως
εκ τούτου, η μέριμνα για τη λήψη μέτρων χάριν προστασίας της υγείας των πολιτών
καθίσταται επιτακτική.
Ε. Η ανάπτυξη της οικονομικής δραστηριότητας
Η πιο ασφαλής λύση για την προστασία της δημόσιας υγείας είναι το κλείσιμο των συνόρων. Αυτό, όμως, θα αφανίσει την τουριστική ανάπτυξη, η οποία αποτελεί σημαντικό μέρος της ελληνικής οικονομικής αναπτύξεως, αλλά και εν γένει οικονομικής δραστηριότητας, που κατοχυρώνεται στο άρθρο 5 παρ. 1 Σ σε συνδυασμό με το άρθρο 106 Σ. Το άρθρο 5 παρ. 1 Σ κατοχυρώνει την οικονομική ελευθερία, η οποία αποτελεί ένα σύστημα οργανώσεως της οικονομικής ζωής.[23] Σύμφωνα με το άρθρο 106 παρ. 1 Σ, ανατίθεται στο κράτος η υποχρέωση προγραμματισμού και συντονισμού της οικονομικής δραστηριότητας με στόχο την ανάπτυξη όλων των τομέων της εθνικής οικονομίας. Βάσει του άρθρου 106 παρ. 2, απαγορεύεται η ανάπτυξη της ιδιωτικής οικονομικής πρωτοβουλίας, σε βάρος της ελευθερίας, της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της εθνικής οικονομίας. Οι εν λόγω διατάξεις καθιερώνουν μια μορφή κρατικού παρεμβατισμού,[24] υποδεικνύοντας ότι το Σύνταγμα μας δεν είναι οικονομικά ουδέτερο.[25] Η ελευθερία της επιχειρηματικής δραστηριότητας μπορεί να υπαχθεί σε δεσμεύσεις με νόμο.[26] Με τον τρόπο αυτό αναγνωρίζεται ευρύτατη διαπλαστική εξουσία στο κράτος για τη χάραξη και εφαρμογή της οικονομικής πολιτικής.[27] Ο σχετικός προγραμματισμός υπαγορεύεται από το γενικό δημόσιο συμφέρον, το οποίο έγκειται εν προκειμένω στην προστασία της δημόσιας υγείας.
Στ. Προσπάθεια συμβιβασμού των συγκρουομένων εννόμων αγαθών
Όπως αναφέρθηκε ανωτέρω, η υποχρεωτική εξέταση εισερχομένων στην Ελλάδα δοκιμάζει κατ’αρχήν το δικαίωμα αυτοδιαθέσεως του ατόμου. Εν προκειμένω, τίθεται ζήτημα για την εγκυρότητα της συγκαταθέσεως του ατόμου, δεδομένου ότι η εναλλακτική επιλογή θα είναι κάτι ενδεχομένως επαχθές για το άτομο, δηλαδή να μην εισέλθει εντός των ελληνικών συνόρων. Η είσοδος μπορεί να είναι για τουριστική διασκέδαση ή ακόμα και για εργασία. Σημειώνεται, πάντως, ότι η εξέταση δεν γίνεται δια βίας κατά τρόπο απάδοντα με την ανθρώπινη αξία. Ως εκ τούτου, η επέμβαση στο δικαίωμα αυτοδιαθέσεως δέον είναι να επιχειρηθεί να σταθμισθεί με άλλα ισότιμα συνταγματικά αγαθά.
Στο πλαίσιο της εξετάσεως της αρχής της αναλογικότητας κρίσιμο θα ήταν να αναζητηθεί αν το μέτρο είναι κατάλληλο για την προστασία της δημόσιας υγείας σε συνδυασμό με την ισόρροπη οικονομική ανάπτυξη. Κρίνεται ότι ο δειγματοληπτικός έλεγχος συνιστά κατάλληλο μέσο, διότι μέσω αυτού θα αποτραπεί η είσοδος θετικών στον κορωνοϊό επισκεπτών στη χώρα μας. Στη συνέχεια θα αναζητηθεί κάποιο λιγότερο επαχθές, αλλά εξίσου αποτελεσματικό μέσο.
Μια λιγότερο επαχθής λύση είναι η χορήγηση πρόσφατου πιστοποιητικού αρνητικού εργαστηριακού ελέγχου. Κάτι τέτοιο προβλέπεται, κατά τα ανωτέρω, νομοθετικά αλλά συμπληρωματικά, καθώς απαιτείται και η συνδρομή άλλης προϋποθέσεως, δηλαδή της δειγματοληπτική ιατρικής εξετάσεως. Και αυτό διότι το αρνητικό ιατρικό πιστοποιητικό δεν εξασφαλίζει το ζητούμενο ότι την ώρα της εισόδου στα σύνορα ο εισερχόμενος δεν πάσχει από κορωνοϊό. Περαιτέρω, εγείρονται πολλά ζητήματα αναφορικά με την εγκυρότητα της εξετάσεως, καθώς παρατηρήθηκε η ύπαρξη πλαστών ιατρικών πιστοποιητικών.[28]
Μια άλλη εναλλακτική δυνατότητα είναι η διάβαση των συνόρων μόνο με τη χορήγηση διαβατηρίου ανοσίας. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έχει αποθαρρύνει την ιδέα, υποστηρίζοντας ότι δεν υπάρχουν στοιχεία ότι τα άτομα που έχουν αναρρώσει προστατεύονται από μια δεύτερη μόλυνση από τον κορωνοϊό.[29] Σύμφωνα με τους Natalie Kofler και Françoise Baylis, υπάρχουν δέκα βασικοί λόγοι για την απόρριψη των διαβατηρίων ανοσίας: Πρώτον, η ανοσία αποτελεί μυστήριο. Δεύτερον, οι εξετάσεις είναι αναξιόπιστες. Τρίτον, ο απαιτούμενος αριθμός του ελέγχου δεν είναι εφικτός. Τέταρτον, πολύ μικρό ποσοστό του πληθυσμού θα μπορεί να χορηγηθεί το διαβατήριο και το μικρό αυτό πληθυσμιακό ποσοστό δεν επαρκεί για την επανεκκίνηση της οικονομίας. Πέμπτον, η καταγραφή εγείρει ζητήματα ιδιωτικότητας. Έκτον, οι περιθωριοποιημένες ομάδες μπορεί να υποστούν δυσμενή μέτρα. Έβδομον, τίθενται ζητήματα δικαιοσύνης ως προς την πρόσβαση στην εξέταση. Ελλοχεύει ο κίνδυνος ότι θα περιορισθεί στους έχοντες και κατέχοντες. Όγδοον, θα αυξηθεί η κoινωνική διαστρωμάτωση ανάμεσα στους άνοσους και μη άνοσους. Ένατον, θα αναπτυχθούν νέες μορφές διακρίσεως. Δέκατον, θα προκληθεί -εν τέλει- βλάβη της δημόσιας υγείας μέσω της κινητοποιήσεως των ανθρώπων να κολλήσουν.[30] Εύλογα υποστηρίζεται ότι οποιαδήποτε τεκμηρίωση που περιορίζει τις ατομικές ελευθερίες με βάση τη βιολογία κινδυνεύει να γίνει μια πλατφόρμα για τον περιορισμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, την αύξηση των διακρίσεων και την απειλή – παρά την προστασία – της δημόσιας υγείας.[31] Ως αντίλογος, αντιπροβάλλεται ότι μέσω των διαβατηρίων ανοσίας μπορεί να αποτραπεί ο εγκλεισμός και να αντιμετωπισθούν πολλά πρακτικά ζητήματα, σε σημείο που η μη αξιοποίησή τους μπορεί να καταστεί προβληματική.[32] Η εγκυρότητα της εξετάσεως σε συνδυασμό με το πέπλο της επιστημονικής αβεβαιότητας αναφορικά με την ανοσία θέτει επί τάπητος το ζήτημα κατά πόσον το μέτρο της χορηγήσεως διαβατηρίου ανοσίας είναι αναλογικό. Εάν η αποτελεσματικότητα του μέτρου τίθεται εν αμφιβόλω, κρίνεται ότι το σχετικό μέτρο προσκρούει στη συνταγματική αρχής της αναλογικότητας.
Μια άλλη εναλλακτική επιλογή της υποχρεωτικής εξετάσεως των εισερχόμενων στην Ελλάδα είναι το κλείσιμο των συνόρων προς αποφυγή μεταδόσεως της νόσου. Με τον τρόπο αυτό δεν θα θιγεί το δικαίωμα αυτοδιαθέσεως του ατόμου, θα υποφέρει, όμως, η οικονομική ανάπτυξη της ήδη οικονομικώς πληγείσης χώρας. Περαιτέρω, η απαγόρευση εισόδου στη Χώρα κρίνεται ότι δεν μπορεί να λάβει χώρα για λόγους δημόσιας υγείας ή υγείας του πολίτη.[33] Συνακόλουθα, ο Έλληνας πολίτης που θα είναι θετικός στον κορωνοϊό, θα υποστεί περιοριστικά μέτρα, αλλά δεν θα του απαγορευθεί η είσοδος στη Χώρα.
Ως εκ τούτου, κρίνεται ότι δεν υφίσταται υπό την παρούσα συγκυρία ηπιότερη, αλλά εξίσου αποτελεσματική μέθοδος. Υπό αυτή την έννοια, η δειγματοληπτική ιατρική εξέταση την περίοδο της πανδημίας είναι η μόνη μέθοδος που κατορθώνει να συγκεράσει τα αγαθά της υγείας, της οικονομικής αναπτύξεως, της αυτοδιαθέσεως και της ιδιωτικής ζωής του ατόμου. Προς επίρρωση αυτής της μεθόδου τίθεται και η υποχρέωση επιδείξεως πρόσφατου αρνητικού εργαστηριακού ελέγχου κατά την είσοδο από συγκεκριμένα βεβαρημένα επιδημιολογικά σημεία της χώρας.
ΙV. Eπίλογος
Aπό την ανωτέρω ανάλυση προκύπτει ότι προβλεπόμενη
νομοθετικά δειγματοληπτική εξέταση κορωνοϊού σε περίοδο πανδημίας των
εισερχομένων στην Ελλάδα είναι σύμφωνη με τη συνταγματική αρχή της
αναλογικότητας. Οι ελληνικές αρχές νομιμοποιούνται να προβαίνουν στην εν λόγω
εξέταση. Αν κάποιος δεν επιθυμεί να προβεί στην εξέταση, δεν επιτρέπεται η
χρήση βίας για τη διεξαγωγή της, καθώς κάτι τέτοιο θα αντίκειτο στην προστασία
της ανθρώπινης αξίας, αλλά δεν θα του επιτραπεί η είσοδος στη χώρα.
* Θερμές ευχαριστίες εκφράζονται στην Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αιγαίου, Λίλιαν Μήτρου, για τον πολύ εποικοδομητικό διάλογο μαζί της.
Υποσημειώσεις:
[1] Πρβλ. Θεοδόση Π. Τάσιο, Ας αναστοχασθούμε εαυτούς και αλλήλους, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2014.
[2] Βλ. Αθανάσιο Ράϊκο, Συνταγματικό Δίκαιο, Θεμελιώδη Δικαιώματα, 4η έκδοση, Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2011, σ. 260 επ.
[3] Βλ. Μιχάλη Πικραμένο, Τι σημαίνει ότι μπορώ να αναπτύξω ελεύθερα την προσωπικότητά μου;, Syntagma Watch, 12.5.2020,διαθέσιμο σε: https://www.syntagmawatch.gr/my-constitution/ti-simainei-oti-boro-na-anaptyxo-elefthera-tin-prosopikotita-mou/.
[4] Βλ. Κώστα Χ. Χρυσόγονο/Σπύρο Β. Βλαχόπουλο, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2017, σ. 214.
[5] Βλ. Γιώργο Καραβοκύρη, Ερμηνεία άρθρου 5 παρ. 1 Σ, σε: Φίλιππο Σπυρόπουλο/ Ξενοφώντα Κοντιάδη/ Χαράλαμπο Ανθόπουλο/Γιώργο Γεραπετρίτη (επιμ.), Σύνταγμα, Κατ’ άρθρο ερμηνεία, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2017, σ. 82 επ. (90).
[6] Βλ. Χριστίνα Ακριβοπούλου, Ερμηνεία Άρθρου 9 Σ, σε: Φίλιππο Σπυρόπουλο/ Ξενοφώντα Κοντιάδη/ Χαράλαμπο Ανθόπουλο/Γιώργο Γεραπετρίτη (επιμ.), Σύνταγμα, Κατ’ άρθρο ερμηνεία, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2017, σ. 195 επ. (204).
[7] EΔΔΑ, Αποφάσεις Χ. v. Finland, 34806/2007, 3.7.2012, § 220-221· Glass v. UK, 61827/2000, 9.3.2004, §70· Y. F. v. Turkey, 24209/1994, 22.10.2003, § 33· Eπιτροπή, X. v. Austria, 8278/1978, 13.12.1979· Shopov v. Bulgaria, 11373/2004, 2.9.2010, § 41.
[8] ΕΔΔΑ, Αποφάσεις Jehovah’s Witnesses of Moscow v. Russia, 302/2002, 10.6.2010, § 135· Pretty v. UK, 2346/2002, 29.4.2002, § 63· Glass v. UK, 61827/2000, 9.3.2004, §70-72.
[9] ΕΔΔΑ, Αποφάσεις Acmanne and Others v. Belgium, 10435/1983, 10.12.1984∙ Boffa and Others v. San Marino, 26536/1995, 15.1.1998∙ Salvetti v. Italy, 42197/98, 9.7.2002.
[10] Επιτροπή, Peters v. the Netherlands, 21132/1993, 6.4.1994.
[11] ΕΔΔΑ, Απόφαση Jehovah’s Witnesses of Moscow v. Russia, 302/2002, 10.6.2010, § 135.
[12] Βλ. Αθανάσιο Ράικο, όπ. ανωτ. (υποσ. 2), σ. 456.
[13] Βλ. Φερενίκη Παναγοπούλου-Κουτνατζή, Η προστασία προσωπικών δεδομένων σε περίοδο πανδημίας, διαθέσιμο σε: https://www.constitutionalism.gr/2020-03-28_panagopoulou-privacy-koronavirus/.
[14] Την αμυντική φύση του δικαιώματος τονίζει ο Ευάγγελος Βενιζέλος,Το αναθεωρητικό κεκτημένο, Το συνταγματικό φαινόμενο στον 21ο αιώνα και η εισφορά της αναθεώρησης του 2001,Αθήνα – Κομοτηνή 2002, σ. 143.
[15] Βλ. Ευάγγελο Βενιζέλο,όπ. ανωτ. (υποσ. 14).
[16] Βλ. Κώστα Χ. Χρυσόγονο/Σπύρο Β. Βλαχόπουλο, όπ. ανωτ. (υποσ. 4), σ. 575.
[17] Βλ. Ισμήνη Κριάρη-Κατράνη,Η συνταγματική προστασία της γενετικής ταυτότητας – Πρώτη Προσέγγιση, ΔτΑ 2001, σ. 347-367. Η διάταξη αυτή αποπνέει τη βούληση του αναθεωρητικού νομοθέτη του 2001 να ανοίξει τις πύλες του Συντάγματος στον ευρύτερο προβληματισμό της Βιοηθικής, βλ. Τάκη Βιδάλη / Λίλιαν Μήτρου / Ανδρέα Τάκη, Συνταγματική πρόσληψη των τεχνολογικών εξελίξεων και «νέα» δικαιώματα, σε Ξενοφώντα Ι. Κοντιάδη (επιμ.), Πέντε χρόνια μετά τη συνταγματική αναθεώρηση του 2001, Αποτίμηση και προτάσεις για μια νέα συνταγματική μεταρρύθμιση, τ. 1ος, Αθήνα – Κομοτηνή 2006, σ. 273-312 (277, κείμενο Τάκη Βιδάλη). Αμφιβολίες για την αναγκαιότητα της θεσπίσεως της διατάξεως αυτής εκφράζει ο Σπυρίδων Β. Βλαχόπουλος, Βιοϊατρικές εξελίξεις και αναθεώρηση του Συντάγματος, ΔτΑ 2001, σ. 369-376 (370 επ.).
[18] Βλ. ΣτΕ 400/1986, ΤοΣ 1986, σ. 433-439. (436), ΣτΕ 549/1987, Κωνσταντίνο Κρεμαλή, Το δικαίωμα για προστασία της υγείας, Αθήνα 1987, σ. 175, υποσ. 215.
[19] ΣτΕ 400/1986, ΤοΣ, 1986, σ. 433-439 (437).
[20] Βλ. Κωνσταντίνο Κρεμαλή, όπ. ανωτ. (υποσ. 18), σ. 175.
[21] Βλ. Πατρίνα Παπαρρηγοπούλου, Ερμηνεία Άρθρου 21παρ. 2,4,5,6 Σ, σε: Φίλιππο Σπυρόπουλο/ Ξενοφώντα Κοντιάδη/ Χαράλαμπο Ανθόπουλο/Γιώργο Γεραπετρίτη (επιμ.), Σύνταγμα, Κατ’ άρθρο ερμηνεία, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2017, σ. 535 επ. (548).
[22] Βλ. Ισμήνη Κριάρη-Κατράνη,Το Διοικητικό Δίκαιο ενώπιον των προκλήσεων της Βιολογίας και της Ιατρικής, σε Εταιρεία Διοικητικών Μελετών, Πεπραγμένα 1992-2003, Αθήνα 2004, σ. 75 επ. (83)· Θεόδωρο Αραβανή, Τα άρθρα 21 § 3 και 109 του Συντάγματος: Παρατηρήσεις επί της ΣΕ 400/86 (Ολ.), ΤοΣ, 1987, σ. 480 επ. (483).
[23] Βλ. Κωνσταντίνα Σκούρα, Ερμηνεία άρθρου 5 παρ. 1 Σ-Οικονομική ελευθερία, σε: σε: Φίλιππο Σπυρόπουλο/ Ξενοφώντα Κοντιάδη/ Χαράλαμπο Ανθόπουλο/Γιώργο Γεραπετρίτη (επιμ.), Σύνταγμα, Κατ’ άρθρο ερμηνεία, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2017, σ. 93 επ. (97).
[24] Βλ. Αθανάσιο Ράϊκο, όπ. ανωτ. (υποσ. 2), σ. 295 επ.
[25] Βλ. Αριστόβουλο Μάνεση, Ατομικές ελευθερίες, β΄ έκδοση, Εκδοτικός Οίκος Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1979, σ. 169.
[26] Βλ. Κώστα Χ. Χρυσόγονο/Σπύρο Β. Βλαχόπουλο, όπ. ανωτ. (υποσ. 4), σ. 232.
[27] Βλ. Ακρίτα Καϊδατζή, Ερμηνεία Άρθρου 106 Σ, σε: Φίλιππο Σπυρόπουλο/ Ξενοφώντα Κοντιάδη/ Χαράλαμπο Ανθόπουλο/Γιώργο Γεραπετρίτη (επιμ.), Σύνταγμα, Κατ’ άρθρο ερμηνεία, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2017, σ. 1717 επ. (1720).
[28] Βλ. Κορωνοϊός – Προμαχώνας: Πουλούν πλαστά πιστοποιητικά αρνητικών τεστ για 40 ευρώ, Πρώτο Θέμα, 14.7.2020, διαθέσιμο σε:https://www.protothema.gr/greece/article/1026537/koronoios-promahonas-pouloun-plasta-pistopoiitika-arnitikon-test-gia-40-euro/.
[29] WHO, Scientific Report, “Immunity passports” in the context of COVID-19, 24.4.2020, διαθέσιμο σε: https://www.who.int/news-room/commentaries/detail/immunity-passports-in-the-context-of-covid-19.
[30] Bλ. Natalie Kofler &Françoise Baylis, Ten reasons why immunity passports are a bad idea, Νature, 21.5.2020, διαθέσιμο σε: https://www.nature.com/articles/d41586-020-01451-0.
[31] Βλ. Michael Cook, Immunity passports: a privacy nightmare or the key to ending lockdowns?, Bioedge, 23.5.2020, διαθέσιμο σε: https://www.bioedge.org/bioethics/immunity-passports-a-privacy-nightmare-or-the-key-to-ending-lockdowns/13444.
[32] Βλ. Rebecca Βrown, Julian Savulescu, Bridget Williams and Dominic Wilkinson, How much certainty is enough? Immunity passports and COVID-19, Βlog of Journal of Medical Ethics, διαθέσιμο σε: διαθέσιμο σε: https://blogs.bmj.com/medical-ethics/2020/05/11/how-much-certainty-is-enough-immunity-passports-and-covid-19/.
[33] Βλ. Αθανάσιο Ράικο, όπ. ανωτ. (υποσ. 2), σ. 490.
Φερενίκη Παναγοπούλου-Κουτνατζή
Επίκουρη Καθηγήτρια Παντείου Πανεπιστημίου
Δ.Ν. (Humboldt), M.P.H. (Harvard), M.Δ.Ε. (ΕΚΠΑ)
