Στη δημοκρατία μας υπάρχουν δυο τρόποι με τους οποίους οι πολίτες συμμετέχουν με την ψήφο τους στην άσκηση της εξουσίας. Ο ένας είναι οι εκλογές για την ανάδειξη των βουλευτών, ο άλλος είναι το δημοψήφισμα. Το δημοψήφισμα αποτελεί θεσμικό τρόπο συμμετοχής του λαού στην άσκηση της εξουσίας ως άμεσου οργάνου του κράτους και όχι εν γένει έκφραση της βούλησής του (όπως π.χ. σε μια συνάθροιση ή σε μια δημοσκόπηση). Επειδή το πολίτευμά μας είναι αντιπροσωπευτικό, οι εκλογές για την ανάδειξη των βουλευτών, των αντιπροσώπων δηλαδή του λαού, αποτελούν τον κανόνα, ενώ τα δημοψηφίσματα την εξαίρεση.
Το κυβερνητικό και κοινωνικό δημοψήφισμα
Το Σύνταγμά μας (άρθρο 44 παρ. 2) προβλέπει δύο είδη δημοψηφισμάτων: το λεγόμενο «κυβερνητικό» δημοψήφισμα, δηλαδή αυτό που προκηρύσσεται από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας μετά από πρόταση του Υπουργικού Συμβουλίου και απόφαση 151 βουλευτών για «κρίσιμο εθνικό θέμα» και το λεγόμενο «κοινωνικό» δημοψήφισμα επί ψηφισμένου νομοσχεδίου για «σοβαρό κοινωνικό ζήτημα» με εξαίρεση τα δημοσιονομικά, το οποίο προκηρύσσεται με διάταγμα του Προέδρου της Δημοκρατίας μετά από απόφαση 180 βουλευτών. Άρα, το δημοψήφισμα αυτό δεν αποτελεί «όπλο» της αντιπολίτευσης, αλλά ούτε και μέσο της κυβέρνησης για ενίσχυση της θέσης της. Ως εκ τούτου, δεν έχει εφαρμοστεί ποτέ.
Στο Σύνταγμα του 1975 το δημοψήφισμα για κρίσιμο εθνικό θέμα δεν υπόκειτο στον θεσμό της προσυπογραφής, ήταν δηλαδή μια από τις λεγόμενες «υπερεξουσίες» του Προέδρου που καταργήθηκαν με την αναθεώρηση του 1986. Με την εν λόγω αναθεώρηση εισήχθη το κοινωνικό δημοψήφισμα ως μια προσπάθεια ενίσχυσης της Βουλής.
Ο χαρακτήρας του Δημοψηφίσματος: Δεσμευτικός, Συμβουλευτικός ή Επιτακτικός;
Το κεντρικό ερώτημα γύρω από τον θεσμό του δημοψηφίσματος έγκειται στο εάν το αποτέλεσμά του είναι συμβουλευτικό ή δεσμευτικό. Όταν το δημοψήφισμα είναι επικυρωτικό, γίνεται εν γένει δεκτό ότι το αποτέλεσμά του είναι δεσμευτικό. Για παράδειγμα, όταν τίθεται στην κρίση του λαού ένα ψηφισμένο νομοσχέδιο (όπως επιτρέπει το άρθρο 44 παρ. 2 του Συντάγματός μας), το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος είναι δεσμευτικό. Σε άλλα Συντάγματα, για παράδειγμα στο ιταλικό και το πολωνικό, προβλέπεται ο θεσμός του επικυρωτικού συνταγματικού δημοψηφίσματος.
Όταν το δημοψήφισμα θέτει ένα ερώτημα για την πολιτική της χώρας, όπως για παράδειγμα ορίζει το άρθρο 44 παρ. 2 του Συντάγματος που επιτρέπει τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος για «κρίσιμο εθνικό θέμα», υποστηρίζεται από την κρατούσα γνώμη ότι το δημοψήφισμα είναι συμβουλευτικό και ότι η συμβουλευτική φύση του δημοψηφίσματος συνδέεται με τον αντιπροσωπευτικό χαρακτήρα του πολιτεύματος: οι αντιπρόσωποι συμβουλεύονται τη γνώμη του λαού για συγκεκριμένο ζήτημα κι έπειτα αποφασίζουν ελεύθερα. Σε πολιτικό επίπεδο το αποτέλεσμα ενός δημοψηφίσματος έχει επιτακτικό χαρακτήρα με την έννοια ότι ένας αντιπρόσωπος δεν μπορεί να παραμείνει για καιρό στην εξουσία, ενεργώντας σε θεμελιώδη ζητήματα ενάντια στη θέληση του λαού.
Στη χώρα μας το πιο σημαντικό και επιτυχημένο δημοψήφισμα υπήρξε αυτό της 8ης Δεκεμβρίου 1974 για το πολιτειακό ζήτημα, δηλαδή για το εάν το πολίτευμα της Ελλάδας θα είναι βασιλευομένη ή αβασίλευτη δημοκρατία. Τα υπόλοιπα δημοψηφίσματα που έχουν διεξαχθεί στην Ελλάδα επίσης αφορούσαν είτε στο πολιτειακό ζήτημα, είτε στο πρόσωπο του Βασιλέα. Μόνη εξαίρεση αποτελεί το δημοψήφισμα της 5ης Ιουλίου 2015, στο οποίο τέθηκε το ερώτημα εάν οι πολίτες επιθυμούσαν τους όρους της δανειακής συμφωνίας που πρότειναν στην Ελλάδα οι ευρωπαϊκοί θεσμοί, το οποίο είναι το μόνο που έχει διεξαχθεί υπό την ισχύ του Συντάγματος του 1975/1986/2008.
Βασιλική Χρήστου
Διδάκτωρ Συνταγματικού Δικαίου
