Στις 08 Οκτωβρίου 2021 το πολωνικό Συνταγματικό Δικαστήριο αποφάνθηκε ότι κάποιες από τις διατάξεις των ευρωπαϊκών συνθηκών και αποφάσεις του Δικαστηρίου της Ε.Ε. δεν είναι συμβατές με κανόνες του εσωτερικού δικαίου της χώρας. Η απόφαση αυτή πυροδότησε μια άνευ προηγουμένου κρίση, η οποία πλήττει σε πολλαπλά επίπεδα την Ένωση: αφενός σε εκείνο της φιλελεύθερης παράδοσης, αφετέρου σε εκείνο της σχέσης ενωσιακού- εθνικού δικαίου, καθώς και σε εκείνο της ομόνοιας των θεσμικών της οργάνων.
Το υπόβαθρο
Η αναφερόμενη κρίση δεν έσκασε ως «κεραυνός εν αιθρία». Οι ρίζες της βρίσκονται στο πρόσφατο παρελθόν και δεν περιορίζονται μόνο στο δικαιϊκό κομμάτι. Το 2015, κατόπιν διενέργειας εκλογών, κυβέρνηση αναδείχθηκε εκείνη του κόμματος Νόμος και Τάξη (PiS) υπό τον Αντρέι Ντούντα.
Η πολιτική ατζέντα της νέας κυβέρνησης ήταν φανερά συντηρητική, με στοιχεία αυταρχισμού. Άμεσα, προχώρησε στην υλοποίηση ενός μεταρρυθμιστικού προγράμματος, με σκοπό την «καθυπόταξη» του κράτους στο κόμμα. Τα πρώτα μέτρα λογοκρισίας στα ΜΜΕ άρχισαν να επιβάλλονται, ενώ ακολούθησε και μια πολιτική παρεμβατισμού στη δικαστική λειτουργία με τον διορισμό από την κυβέρνηση δικαστών στο Συνταγματικό Δικαστήριο. Η κίνηση αυτή σηματοδότησε την πρώτη συνταγματική κρίση. Την ίδια περίοδο, η χώρα, μαζί με άλλες γειτονικές της, κράτησαν σκληρή στάση απέναντι στο ζήτημα προσφύγων και μεταναστών, που δεν ήταν σύμφωνη με τις αρχές της Ε.Ε..
Οι κυβερνητικές παρεμβάσεις συνεχίστηκαν και το 2017. Αυτή τη φορά, στο στόχαστρο βρέθηκε το Ανώτατο Δικαστήριο της χώρας, οδηγώντας στη δεύτερη συνταγματική κρίση. Παράλληλα, περιορισμοί σε όλους όσους θεωρούνταν «διαφορετικοί» – κυρίως η LGTBQ κοινότητα και οι μετανάστες/πρόσφυγες – οδήγησαν στην «υποχώρηση» της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου. Ωστόσο, η μεγαλύτερη κρίση προέκυψε το 2019. Η κυβέρνηση Ντούντα σε μια ολομέτωπη επίθεση σε βάρος της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης, ενέκρινε τη δυνατότητα δίωξης των δικαστικών λειτουργών σε περίπτωση που εξέταζαν τη νομιμότητα των πράξεών της. Η αμφιλεγόμενη αυτή κίνηση ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων, ο δε απόηχός της έφθασε μέχρι και τις Βρυξέλλες. Το 2020, η περιοριστική πολιτική απέναντι στους «διαφορετικούς» σκλήρυνε περαιτέρω οδηγώντας σε μαζικές διαδηλώσεις και στη βίαιη καταστολή τους. Μάλιστα, στο δεύτερο εξάμηνο του 2021 σε κάποιες πόλεις οροθετήθηκαν ζώνες μη πρόσβασης όσων πολιτών ανήκαν στην LGTBQ κοινότητα! Η τελευταία, μέχρι στιγμής, συνταγματική κρίση αφορά τη γνωμοδότηση του Συνταγματικού Δικαστηρίου που με τη σειρά της προκάλεσε αντιδράσεις και ανησυχίες.
Η υπονόμευση της πολιτικής παράδοσης και πρακτικής
Το πρώτο πλήγμα αφορά τη φιλελεύθερη βάση του ευρωπαϊκού εγχειρήματος. Τα κυριότερα προτάγματα του φιλελευθερισμού είναι η ελεύθερη οικονομία και το χωρίς εμπόδια εμπόριο, η κοινοβουλευτική δημοκρατία, η προστασία των ατομικών και έπειτα των πολιτικών δικαιωμάτων, η διάκριση των λειτουργιών (εκτελεστική, νομοθετική, δικαστική) και το κράτος δικαίου.
Αρχικά, οι προσπάθειες ελέγχου της δικαστικής από την εκτελεστική λειτουργία (κυβέρνηση) παραβιάζει μια από τις αρχές του φιλελευθερισμού. Οι τρεις λειτουργίες πρέπει να είναι ανεξάρτητες η μία από την άλλη. Υπάρχουν, φυσικά, εξαιρέσεις που εντοπίζονται στη νομική τάξη των κρατών-μελών, όμως είναι πολύ συγκεκριμένες και δεν καταπατούν την ανωτέρω αρχή. Ιδιαίτερα, η δικαστική λειτουργία οφείλει να είναι ανεξάρτητη με τους δικαστικούς λειτουργούς να αποφασίζουν μόνοι τους τα «του οίκου τους» και να μην υπάγονται στη δικαιοδοσία κανενός. Μαζί με την αρχή της διάκρισης των λειτουργιών προσβάλλεται και το κράτος δικαίου. Πιο συγκεκριμένα, η δικαιοσύνη εκτός από ανεξάρτητη, οφείλει να ασκεί έλεγχο στις κυβερνητικές πολιτικές, να εξετάζει αν εκείνες υλοποιούνται σύμφωνα με το Σύνταγμα και τους νόμους. Συνεπώς, μια πλήρως ελεγχόμενη από την κυβέρνηση δικαστική λειτουργία, αφενός χάνει την ανεξαρτησία της, αφετέρου επιτρέπει στο κυβερνόν κόμμα να μην έχει φραγμούς, αφού θα υπάγεται η δράση του σε μηδαμινό έλεγχο.
Επιπλέον, η περιθωριοποίηση ομάδων ατόμων με αιτία το ότι είναι «διαφορετικοί» και οι απανωτές απαγορεύσεις οδηγούν σε κατάλυση της προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Οι δε ζώνες απαγόρευσης κυκλοφορίας που θεσπίστηκαν είναι πλήρως αντίθετες με το ατομικό δικαίωμα στην ελεύθερη μετακίνηση από τη στιγμή που δεν συντρέχουν λόγοι ποινικού δικαίου, καθώς και με την ίση μεταχείριση εκάστου πολίτη. Ταυτόχρονα, θυμίζουν περισσότερο τα γκέτο των Εβραίων, παρά σύγχρονο φιλελεύθερο κράτος- μέλος της Ένωσης.
Το ενωσιακό δίκαιο σε υποχώρηση;
Η πολιτική της πολωνικής κυβέρνησης πλήττει και τον τομέα δικαίου. Εν αρχή, είναι εκ των ων ουκ άνευ ότι το ευρωπαϊκό (ενωσιακό) δίκαιο υπερέχει απόλυτα του εσωτερικού δικαίου των κρατών-μελών, δηλαδή του Συντάγματος και των επιμέρους νόμων. Με άλλα λόγια, δεν δύναται να αμφισβητηθεί ούτε μερικώς, ούτε ολικώς. Πρόκειται για αρχή που την αποδέχονται όσα κράτη επιθυμούν να γίνουν μέλη. Η συγκεκριμένη αρχή είναι απόρροια της απόφασης του Δικαστηρίου της Ε.Ε. στην υπόθεση Costa vs Enel (Ιούλιος 1964). Σύμφωνα με την απόφαση αυτή, το δίκαιο που παράγεται στα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα ενσωματώνεται στα νομικά συστήματα των χωρών-μελών. Έτσι, εάν ένας εθνικός κανόνας δικαίου αντιβαίνει σε μια ευρωπαϊκή διάταξη ή είναι αντίθετος με το σύστημα αξιών της Ένωσης, τότε δεν έχει καμία ισχύ και ως εκ τούτου δεν υιοθετείται. Ο στόχος της εν λόγω αρχής είναι η ομοιόμορφη νομική προστασία των Ευρωπαίων πολιτών. Είναι εμφανές ότι η γνωμοδότηση του Συνταγματικού Δικαστηρίου της Πολωνίας αμφισβητεί την απόλυτη υπεροχή, έστω και εν μέρει.
Εκτός της αρχής της υπεροχής του ευρωπαϊκού δικαίου, θίγονται και διατάξεις θεμελιωδών συνθηκών, όπως εκείνων του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ). Σχετικά με τον πρώτο, οι περιορισμοί έναντι άλλων πολιτών περιλαμβάνονται στα Κεφάλαια 1,2 και 3. Στο Κεφάλαιο 1 γίνεται αναφορά στην αξιοπρέπεια όπως εκείνη εκφράζεται από το δικαίωμα στη ζωή και το δικαίωμα στην ακεραιότητα του προσώπου. Στο Κεφάλαιο 2 προστατεύεται η ελευθερία που περιλαμβάνει την ελευθερία συνείδησης, τον σεβασμό της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής. Στο δε Κεφάλαιο 3 προβάλλεται η ισότητα απέναντι στον νόμο, η μη διάκριση και η ισότητα των δύο φύλων. Αναφορικά με την ΕΣΔΑ, μια σημείωση είναι αναγκαία. Η συνθήκη αυτή είναι προϊόν του Συμβουλίου της Ευρώπης, ξεχωριστής από την Ευρωπαϊκή Ένωση υπερεθνικής οντότητας που προηγείται του ευρωπαϊκού εγχειρήματος. Η Ε.Ε. προσχώρησε στην ΕΣΔΑ με τη Συνθήκη της Λισαβόνας. Μάλιστα, η ΕΣΔΑ δεν ισχύει μόνο εντός της ευρωπαϊκής επικράτειας, αλλά δεσμεύει και χώρες γειτονικές όπως η Τουρκία. Ένα τμήμα της πολιτικής της κυβέρνησης Ντούντα παραβιάζει το Άρθρο 8 περί προστασίας της ιδιωτικότητας και το Άρθρο 14 σχετικά με την απαγόρευση πάσης φύσεως διακρίσεων.
Ενδοευρωπαϊκά προβλήματα
Εκτός από την πολωνική στάση, προβλήματα αναδύονται και μεταξύ των ευρωπαϊκών θεσμών. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (Commission), ως θεματοφύλακας των ευρωπαϊκών συνθήκων, αντέδρασε άμεσα. Καταδίκασε την απόφαση του πολωνικού δικαστηρίου και αναγνώρισε ότι υπονομεύει την ενότητα της έννομης τάξης. Παράλληλα, εξετάζει τρία σενάρια: το πρώτο αφορά τη μήνυση κατά της Πολωνίας ενώπιον του Δικαστηρίου της Ε.Ε., το δεύτερο τη σύνδεση της εκταμίευσης χρήματων με ένα ισχυρό κράτος δικαίου, θέτοντας εν αμφιβόλω χρηματοδότηση του πολωνικού δημοσίου και το τρίτο την ενεργοποίηση του Άρθρου 7 της Συνθήκης της Λισαβόνας που προβλέπει ενέργειες παύσης ορισμένων δικαιωμάτων κρατών-μελών ή επιβολή κυρώσεων. Ωστόσο, μέχρι στιγμής η Commission διακρίνεται από μια αναβλητικότητα λήψης δυναμικής δράσης. Πολύ πιθανό, να επηρεάζεται από τη στάση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, η οποία δεν ωθεί προς ένα ράπισμα σε βάρος του ανατολικοευρωπαϊκού κράτους.
Εν αντιθέσει, το Ευρωκοινοβούλιο ανέλαβε την πρωτοβουλία αντίδρασης. Σε ψήφισμά του (21/10/2021) αποδεκτό με πλειοψηφία, καταδίκασε τη Βαρσοβία, επιβεβαίωσε την καταστρατήγηση εδαφίων των συνθηκών και καλούσε τα ευρωπαϊκά όργανα να ανταπαντήσουν με ισχύ στην πολωνική πρόκληση. Μάλιστα, δεν δίστασε, αντιλαμβανόμενο τη νωθρότητα της Επιτροπής, να εξετάσει το ενδεχόμενο μήνυσης σε βάρος της! Πράγματι, με την πάροδο της δοθείσας προθεσμίας (02/11/2021), στις 05/11/2021 το Κοινοβούλιο υπέβαλε μήνυση κατά της Επιτροπής, λόγω της αδυναμίας της να τιμωρήσει την πολωνική πλευρά!
Αντί Επιλόγου
Η κρίση Βρυξελλών-Βαρσοβίας είναι πολυεπίπεδη. Αρχικά, πλήττει τον πολιτικό πολιτισμό της Ε.Ε.. Οι φιλελεύθερες και δημοκρατικές αρχές αποτελούν τη βάση του ευρωπαϊκού οικοδομήματος και μέχρι στιγμής δεν υπήρξε κάποια προσπάθεια αντιπαράταξης σε αυτές. Δεύτερον, πλήττει και το νομικό status quo. Για πρώτη φορά, άνευ προσχημάτων, αμφισβητείται η νομική υπεροχή της Ένωσης σε εθνικό επίπεδο. Τρίτον, αναδεικνύει την αμφισημία που επικρατεί εντός των ευρωπαϊκών θεσμών, καθώς είναι πρωτόγνωρο δύο θεσμοί να αλληλοσυγκρούονται, έστω και σε νομικό επίπεδο.
Η κρίση δε γίνεται πιο έντονη με τη στάση της Ουγγαρίας, η οποία τάσσεται στο πλευρό της Πολωνίας. Ο άξονας Βαρσοβίας- Βουδαπέστης ήδη έχει δείξει ότι δεν λαμβάνει υπόψη όλες τις ευρωπαϊκές πολιτικές και λειτουργεί διασπαστικά. Συνεπώς, το ερώτημα που πλανάται είναι αν αυτή η πολυεπίπεδη κρίση αποτελεί το έναυσμα για μια υπαρξιακή κρίση της ΕΕ. Θα απαντηθεί μόνο από την εξέλιξη της αναφερόμενης διαμάχης.
Νικόλαος Νικολάου
BSc «Πολιτική Επιστήμη και Ιστορία» Πάντειο Πανεπιστήμιο
MSc «Διεθνείς και Ευρωπαϊκές Σπουδές» Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
