1. Φύλαξη στο Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη
Το ζήτημα της φύλαξης του Μνημείου του Άγνωστου Στρατιώτη στην Αθήνα αποτέλεσε το έναυσμα για το παρόν άρθρο.[1] Ωστόσο, στόχος της ανάλυσης που θα ακολουθήσει είναι να καταδειχθούν οι ευρύτερες διαστάσεις ενός θέματος επίκαιρου που δεν είναι ένα απλό ζήτημα αρμοδιοτήτων μεταξύ των υπηρεσιών του Κράτους.
Σε αυτό το πλαίσιο, επιχειρείται να αναδειχθεί το σύγχρονο φαινόμενο της στρατιωτικοποίησης της εσωτερικής ασφάλειας στις φιλελεύθερες δημοκρατίες. Η εσωτερική ασφάλεια δεν αποτελεί ευθύνη του στρατού στο σύγχρονο κράτος δικαίου.
Η εξέλιξη της αστυνόμευσης και η τάση αξιοποίησης του στρατιωτικών δυνάμεων εγείρουν το ερώτημα κατά πόσον η ορθολογικότητα που είναι εγγενής στο κράτος δικαίου παραμένει ανεπηρέαστη από πολιτικές ή κοινωνικές πιέσεις. Εν τέλει, ποιο είναι το συνταγματικό όριο της εμπλοκής του στρατού και των ενόπλων δυνάμεων εν γένει σε περίοδο ειρήνης στη φύλαξη όχι μόνο των μνημείων, αλλά και της ίδιας της Πολιτείας;
2. Η γέννηση της αρχής της διατήρησης της δημόσιας τάξης από τις πολιτικές αρχές στη Γαλλία
Στις πρώτες κρίσιμες ημέρες της Γαλλικής Επανάστασης και ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της έντασης του Ιουλίου 1789, η κατάσταση στο Παρίσι ήταν ασταθής. Ο βασιλιάς Λουδοβίκος ΙΣΤ΄ σκόπευε να καλέσει στρατεύματα για να περικυκλώσουν το Παρίσι και να διαλύσουν την Εθνοσυνέλευση.[2]
Μέχρι το καλοκαίρι του 1789, η Εθνοσυνέλευση είχε εγκατασταθεί στις Βερσαλλίες, το Παρίσι βρισκόταν σε κατάσταση αναταραχής που συνόρευε με ανοιχτή εξέγερση και ο Γάλλος βασιλιάς, ήταν αβέβαιος τι να κάνει.
Την πρώτη εβδομάδα του Ιουλίου, τα βασιλικά στρατεύματα άρχισαν να συγκεντρώνονται σε πολλά κρίσιμα σημεία κοντά στο Παρίσι και τις Βερσαλλίες. Οι Παριζιάνοι άρχισαν να φοβούνται μια βασιλική αντεπανάσταση και την επιβολή στρατιωτικού νόμου. Τα μικροεγκλήματα και οι πράξεις βίας άρχισαν να αυξάνονται.
Ηγετικές προσωπικότητες της αστικής τάξης του Παρισιού αποφάσισαν να δράσουν. Στις 13 Ιουλίου, μια ομάδα Παριζιάνων αντιπροσώπων στην Εθνοσυνέλευση συναντήθηκε στο Hôtel de Ville. Ανησυχώντας ότι η πρωτεύουσα κινδύνευε από εισβολή στρατιωτών του βασιλιά, καθώς και από ταραχές και λεηλασίες από τους ίδιους τους πολίτες της, οι αντιπρόσωποι ψήφισαν να σχηματίσουν ένα Σώμα Πολιτών, την Εθνική Φρουρά (Garde nationale). Η προσπάθεια του βασιλιά να χρησιμοποιήσει στρατιωτική βία για να αποκαταστήσει τη δημόσια τάξη προκάλεσε έντονη αντίδραση από τους επαναστάτες. Ένα εξέχον μέλος της Εθνοσυνέλευσης, ο Μιραμπό, επικουρούμενος από τον τότε μετριοπαθή Ροβεσπιέρο εξέφρασαν δημόσια την δυσπιστία του προς τα βασιλικά στρατεύματα και τόνισε ότι η διατήρηση της τάξης έπρεπε να ανατεθεί στον ίδιο τον λαό. Ζήτησαν από τον βασιλιά να απομακρύνει τον στρατό και τη διατήρηση της δημόσια τάξης να την εγγυηθεί το πολιτικό αυτό Σώμα.[3]
Ο σχηματισμός της Εθνικής Φρουράς έγινε δεκτός με λαϊκή υποστήριξη και ενθουσιασμό. Υπήρχε ένα κύμα εθελοντών που ανυπομονούσαν να ενταχθούν σε αυτή τη νέα παριζιάνικη ταξιαρχία. Πολλοί προέρχονταν από τις τάξεις της Γαλλικής Φρουράς, του βασιλικού τάγματος που φρουρούσε στο Παρίσι. Μέσα σε λίγες ώρες, ομάδες πολιτών σχηματίστηκαν τυχαία σε όλο το Παρίσι και δήλωσαν την πίστη τους στην Εθνική Φρουρά.
Την επομένη της εισβολής στη Βαστίλη, ο Λαφαγιέτ (1757-1834) έγινε αρχηγός της νεοσύστατης Εθνικής Φρουράς με απόφαση της Εθνοσυνέλευσης. Ο διορισμός του Λαφαγιέτ αντανακλούσε τόσο την πολιτική τους όσο και τις ελπίδες τους για την Εθνική Φρουρά. Ο νέος διοικητής ήταν ευγενής, φιλελεύθερος και στρατιωτικός βετεράνος της Αμερικανικής Επανάστασης. Η επιτροπή είδε στον Λαφαγιέτ έναν Γάλλο Τζορτζ Ουάσινγκτον, έναν μετριοπαθή πολιτικό που μπορούσε να διατηρήσει την τάξη στο Παρίσι, αλλά να εξακολουθεί να απευθύνεται τόσο στους ευγενείς όσο και στην αστική τάξη.
Μία από τις πρώτες οδηγίες του Λαφαγιέτ ήταν να προσθέσει το λευκό, το χρώμα της μοναρχίας των Βουρβόνων, στην κόκκινη και μπλε κοκάρδα της Εθνικής Φρουράς. Δημιουργήθηκε η περίφημη κόκκινη, λευκή και μπλε τρίχρωμη ταινία (écharpe tricolore) που φορούν σήμερα οι Γάλλοι αξιωματούχοι.
Έτσι, γεννήθηκε στη Γαλλία η αντίληψη ότι η δημόσια τάξη διατηρείται στην Επικράτεια, όχι από στρατιωτικές αρχές, αλλά από Σώματα Ασφαλείας που στελεχώνονται από πολίτες που εκπαιδεύονται για τον σκοπό αυτό.
3. Η συνταγματική αρχή της διάκρισης μεταξύ αστυνομικών και στρατιωτικών δυνάμεων στη Γερμανία
Η Γαλλική παρακαταθήκη περί της πολιτικής διατήρησης της δημόσιας τάξης απαντά και στη Γερμανία. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι νικήτριες Συμμαχικές δυνάμεις έθεσαν σαφείς όρους για την αποκατάσταση του γερμανικού κράτους και την ανασυγκρότηση της δημόσιας διοίκησης και των ενόπλων δυνάμεων. Μία από τις βασικές προϋποθέσεις ήταν η αυστηρή διάκριση μεταξύ στρατού και αστυνομίας, ώστε να μην επαναληφθούν τα φαινόμενα του ναζιστικού καθεστώτος, όπου ο στρατός και οι παραστρατιωτικές δυνάμεις χρησιμοποιήθηκαν για εσωτερική καταστολή και πολιτική τρομοκρατία.[4]
Οι Σύμμαχοι, πριν δώσουν τη συγκατάθεσή τους για την επανίδρυση των Γερμανικών Ενόπλων Δυνάμεων (Bundeswehr), απαίτησαν σε επίσημη επιστολή τους η νέα δύναμη να μην έχει αρμοδιότητες εσωτερικής ασφάλειας. Ο στρατός δεν θα έπρεπε να μπορεί να παρεμβαίνει στις εσωτερικές υποθέσεις του Κράτους. Αυτή η θεμελιώδης αρχή στη Γερμανική συνταγματική θεωρία είναι γνωστή ως η αρχή του διαχωρισμού μεταξύ αστυνομίας και ενόπλων δυνάμεων «Das Trennungsgebot zwischen Polizei und Streitkräften».[5] Η εσωτερική ανάπτυξη του στρατού επιτρέπεται μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις (π.χ. φυσικές καταστροφές, σοβαρή απειλή για την ύπαρξη του κράτους) και μόνο υπό αυστηρούς όρους και κοινοβουλευτικό έλεγχο).
Η απαίτηση διαχωρισμού της στρατιωτικής αστυνομίας ενσωματώθηκε ρητά στον Θεμελιώδη Νόμο (Grundgesetz) και κατοχυρώθηκε ως συνταγματικός απαγορευτικός κανόνας. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με το Άρθρο 87α , ορίζεται ότι η Ομοσπονδία (Bund) σχηματίζει ένοπλες δυνάμεις (Streitkräfte) αποκλειστικά για αμυντικούς σκοπούς.
Τα γερμανικά διοικητικά και συνταγματικά δικαστήρια (ιδίως το Ομοσπονδιακό Συνταγματικό Δικαστήριο – BVerfG) έχουν επανειλημμένα ερμηνεύσει και επιβεβαιώσει τη σημασία αυτής της διάκρισης.[6]
Αυτός ο διαχωρισμός δεν αποτελεί απλώς μια νομική απαίτηση, αλλά έχει και έναν βαθύ δημοκρατικό χαρακτήρα. Στόχος είναι η αποφυγή της στρατιωτικοποίησης της κοινωνίας και η διατήρηση του δημοκρατικού ελέγχου της δημόσιας τάξης και ασφάλειας μέσω της αστυνομίας, η οποία είναι άμεσα υπόλογη στις πολιτικές αρχές.
Η μεταναζιστική Γερμανία δημιούργησε ένα αυστηρό πλαίσιο για τη διάκριση μεταξύ στρατιωτικής και αστυνομικής εξουσίας, ως εγγύηση της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου. Ο συνταγματικός διαχωρισμός, η νομολογία και η πολιτική κουλτούρα βασίζονται σε αυτήν την εμπειρία, αποτρέποντας οποιαδήποτε τάση συγχώνευσης ή στρατιωτικοποίησης της εσωτερικής ασφάλειας.
4. Η απαγόρευση στρατιωτικής δράσης για την εσωτερική ασφάλεια στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής
Στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, ο Νόμος Posse Comitatus απαγορεύει τη χρήση του Ομοσπονδιακού Στρατού για σκοπούς επιβολής του εσωτερικού νόμου χωρίς ειδική άδεια από το Κογκρέσο. Σύμφωνα με το Άρθρο Ι, Τμήμα 8 (Εξουσίες του Κογκρέσου), μόνο το Κογκρέσο έχει την αρμοδιότητα να καλεί πολιτοφυλακή για την επιβολή νόμων, την καταστολή ταραχών και την απόκρουση εισβολών. Σύμφωνα με την Τρίτη Τροπολογία, απαγορεύεται η εγκατάσταση στρατιωτών σε ιδιωτικές κατοικίες σε καιρό ειρήνης, χωρίς συγκατάθεση.[7]
Ωστόσο, υπάρχουν εξαιρέσεις. Ο Πρόεδρος των Η.Π.Α. μπορεί, υπό ορισμένες συνθήκες, να παρακάμψει τον Νόμο (Posse Comitatus)[8] μέσω του Νόμου Insurrection Act, ο οποίος επιτρέπει την αξιοποίηση του στρατού εάν υπάρχει, πρώτον, εξέγερση· δεύτερον, παρεμπόδιση της εφαρμογής ομοσπονδιακών νόμων· και τρίτον, αίτημα του κυβερνήτη μιας πολιτείας ή όταν η πολιτεία δεν μπορεί να προστατεύσει τους πολίτες της. Στην υπόθεση Sterling εναντίον Constantine (1932), το Ανώτατο Δικαστήριο έκρινε ότι ούτε ο κυβερνήτης ούτε ο πρόεδρος έχουν απεριόριστη εξουσία να αναπτύξουν στρατό με το πρόσχημα της «δημόσιας ανάγκης». Το δικαστήριο μπορεί να εξετάσει εάν η κατάσταση ήταν πράγματι έκτακτη ανάγκη. Τέλος, στην απόφαση Laird εναντίον Tatum (1972), το Ανώτατο Δικαστήριο δεν επέτρεψε την προσφυγή κατά του συντάγματος απλώς και μόνο επειδή ο στρατός παρακολουθούσε ειρηνικούς διαδηλωτές.
5. Η δημόσια τάξη ως αρμοδιότητα των κρατών μελών στην Ευρωπαϊκή Ένωση
Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, δεν υπάρχει ενιαίο υπερεθνικό νομικό πλαίσιο που να ρυθμίζει ή να απαγορεύει άμεσα τη χρήση του στρατού για την επιβολή του νόμου και της τάξης στα κράτη μέλη. Αυτό συμβαίνει επειδή, στο δίκαιο της ΕΕ, η εσωτερική ασφάλεια, η αστυνόμευση και η χρήση ενόπλων δυνάμεων στο εσωτερικό αποτελούν εθνική αρμοδιότητα κάθε κράτους μέλους και δεν εμπίπτουν στην αρμοδιότητα της ΕΕ, όπως ορίζεται στις Βασικές Συνθήκες.[9]
Το άρθρο 4(2) της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ) ορίζει ότι η Ένωση σέβεται τις ουσιώδεις πολιτικές και συνταγματικές λειτουργίες των κρατών μελών, ιδίως όσον αφορά τη διατήρηση της εθνικής ασφάλειας, η οποία παραμένει αποκλειστική αρμοδιότητα κάθε κράτους μέλους. Συνεπώς, κάθε κράτος αποφασίζει εάν και πώς θα χρησιμοποιήσει τον στρατό για την εσωτερική τάξη, χωρίς παρέμβαση της ΕΕ. Ωστόσο, η Συνθήκη της Λισαβόνας στο άρθρο 222 θεσπίζει τη λεγόμενη Ρήτρα Αλληλεγγύης. Σύμφωνα με αυτή τη ρήτρα, σε περίπτωση τρομοκρατικής επίθεσης ή φυσικής καταστροφής, η ΕΕ και τα κράτη μέλη μπορούν να κινητοποιήσουν όλα τα διαθέσιμα μέσα, συμπεριλαμβανομένων των στρατιωτικών μέσων. Αν και η διάταξη αυτή δεν συνιστά νομική απαγόρευση, επιτρέπει, σε εξαιρετικές περιπτώσεις, τη χρήση στρατών μεταξύ κρατών, αλλά όχι για εσωτερική αστυνόμευση.[10]
Η διάταξη αυτή θα πρέπει να προβλέπει ρητή απαγόρευση, ιδίως εάν δημιουργηθεί ευρωπαϊκός στρατός στο μέλλον. Η νομοθεσία θα πρέπει να προβλέπει ότι η παρουσία στρατιωτικών δυνάμεων σε αποστολές εσωτερικής ασφάλειας επιτρέπεται μόνο α) με αιτιολογημένη και χρονικά περιορισμένη συγκατάθεση του Κοινοβουλίου· β) Σε εξαιρετικές περιπτώσεις (τρομοκρατικές πράξεις μεγάλης κλίμακας), βάσει νομικού πλαισίου έκτακτης ανάγκης.
6. Το νέο φαινόμενο της επιβολής της δημόσιας τάξης από τον στρατό στις σύγχρονες ευρωπαϊκές και αμερικανικές πόλεις
Νέες προκλήσεις και απειλές, όπως η φονταμενταλιστική τρομοκρατία, το οργανωμένο έγκλημα και οι ακραίες θέσεις των πολιτικών κομμάτων, οδηγούν στη στρατιωτικοποίηση της εσωτερικής ασφάλειας.
Μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις στο Παρίσι, το Βερολίνο, το Λονδίνο, τη Μαδρίτη και άλλες ευρωπαϊκές και αμερικανικές πόλεις, ο στρατός ανέλαβε και πάλι την προστασία της δημόσιας ασφάλειας.
Στη Γαλλία, η τήρηση της δημόσιας τάξης μόνο από αστυνομικές δυνάμεις αμφισβητείται μετά από διαδοχικούς νόμους που κήρυξαν τη Χώρα σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, λόγω τρομοκρατικών επιθέσεων και απειλών από φονταμενταλιστές. Ο στρατός χρησιμοποιείται για τη φύλαξη των σταδίων στους Ολυμπιακούς Αγώνες του Παρισιού το 2024 και της χριστουγεννιάτικης αγοράς στο Στρασβούργο.
Στη Γερμανία, υπάρχουν ανησυχίες παραβίασης του συνταγματικού κανόνα διάκρισης του στρατού από την αστυνομία για τη διατήρηση της δημόσιας τάξης. Μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, ο καγκελάριος Όλαφ Σολτς κήρυξε την λεγόμενη «Zeitenwende» – μια αλλαγή εποχής, δηλαδή μια ριζική μετατόπιση στην αμυντική και εξωτερική πολιτική της Γερμανίας. Σε περιόδους κρίσης, η στρατιωτικο-αστυνομική συνεργασία έχει επανειλημμένα προταθεί, π.χ. για την ασφάλεια στα αεροδρόμια, την κυβερνοάμυνα , τη φύλαξη κρίσιμων υποδομών και τη συμμόρφωση με το Σύνταγμα θεωρείται κρίσιμο ζήτημα.
Δυστυχώς, το φαινόμενο της επιβολής του νόμου από τον στρατό δεν περιορίζεται στην προστασία από την τρομοκρατία, αλλά επεκτάθηκε αρχικά στη δημόσια τάξη και ύστερα στη δημόσια ασφάλεια. Τον Ιουνίο 2025, στο Λος Άντζελες μετά από αρκετές ημέρες ταραχών, και συγκρούσεων μεταξύ των δυνάμεων επιβολής του νόμου και των διαδηλωτών που αντιτίθενται στην πολιτική σκληρής καταστολής της παράτυπης μετανάστευσης, ο Πρόεδρος των ΗΠΑ έλαβε την εξαιρετικά ασυνήθιστη απόφαση να αναπτύξει εντός του εδάφους των ΗΠΑ ένα τάγμα 700 μελών των Πεζοναυτών με έδρα ένα στρατόπεδο κοντά στην πόλη για να πραγματοποιήσει μια στρατιωτική επιχείρηση με την κωδική ονομασία «Task Force 51». Οι τελευταίοι, μαζί με δύο χιλιάδες μέλη της Εθνοφρουράς της Καλιφόρνια που κλήθηκαν σε υπηρεσία από την Ομοσπονδιακή Διοίκηση για να υποστηρίξουν την «ICE», την αστυνομική υπηρεσία που είναι υπεύθυνη για την επιβολή του νόμου περί μετανάστευσης.[11] Η ομοσπονδοποίηση της Εθνοφρουράς και η ανάπτυξη του Σώματος Πεζοναυτών προκάλεσε έντονες νομικές αντιρρήσεις από την Καλιφόρνια. Η χρήση του στρατού δεν περιορίστηκε μόνο στην τήρηση της δημόσιας τάξης. Ο Πρόεδρος έστειλε στρατό στην Ουάσινκτον και σε άλλες αμερικανικές πόλεις για να καταστείλει το φαινόμενο των ναρκωτικών και να εγγυηθεί τη δημόσια ασφάλεια.
7. Επίλογος
Η παραπάνω ανάλυση ευχής έργον είναι να φωτίσει το συνταγματικό όριο της στρατιωτικής εμπλοκής στην εσωτερική ασφάλεια, το οποίο είναι πολύ σημαντικό να λαμβάνει υπόψη του ο νομοθέτης. Τα σύγχρονα Συντάγματα και οι Συνθήκες της ΕΕ πρέπει να διατυπώνουν ρητά ότι η δημόσια τάξη και ασφάλεια στην Επικράτεια μίας Χώρας ασκείται από τις αστυνομικές και όχι από τις στρατιωτικές δυνάμεις, στο πνεύμα των ιστορικών παραδόσεων των λαών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Αμερικής.
Ο Thomas Reid, φιλόσοφος του 18ου αιώνα, υποστήριξε περίφημα ότι «ο νόμος είναι λογική απαλλαγμένη από πάθη».[12] Έτσι, είναι καλό να νομοθετούν οι πολιτικοί, ώστε να αποφεύγονται οι διχασμοί και να καλλιεργείται η ομόνοια μεταξύ των πολιτών.
Δρ. Ευάγγελος Διαμαντής
Μεταδιδακτορικός Ερευνητής Δημοσίου Δικαίου, Νομική Σχολή ΕΚΠΑ
[1] Το παρόν άρθρο αποτελεί τμήμα εισήγησής μας στο Διεθνές Συνέδριο της Ευρωπαϊκής Ομάδας Δημόσιας Διοίκησης του Διεθνούς Ινστιτούτου Διοικητικών Επιστημών που έλαβε χώρα την 26-29 Αυγούστου 2025 στην Adam Smith Business School του Πανεπιστημίου της Γλασκώβης. https://iias-iisa.org/egpa-2025-conference/
[2] Βλ. J.-M. Berlière/R. Lévy, Histoire des polices en France De l’Ancien Régime à nos jours, Nouveau monde, Paris, 2024, σελ. 78.
[3] Επ’ αυτών και επί των επομένων εντελώς ενδεικτικά R. Dupuy, La Garde nationale, 1789-1872, Folio Histoire, Éditions Gallimard, 2010, σελ. 33.
[4] Ε. Διαμαντής, Αστυνομική Δράση και Προστασία του Πολίτη, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα Θεσσαλονίκη, 2021, σελ. 168 επ.
[5] S. Herold-Steinhof, Das Trennungsgebot zwischen Polizei und Streitkräften, Nomos Verlag, Baden-Baden, 2025, σελ. 65.
[6] v. Kielmansegg / Terhechte / Weingärtner, Handbuch Recht der Streitkräfte Grundlagen, Organisation, Einsatz, C.H.BecK, Munchen, 2025.
[7] T. Hoffmeister, An Insurrection Act for the Twenty-First Century, Stetson Law Review 2010, 39, 898.
[8] Posse Comitatus Act: Posse Comitatus Act, 18 U.S.C. § 1385 (1878)
[9] Βλ. Ε. Πρεβεδούρου, Άρθρο 4 ΣΕΕ, σε: Β. Σκουρής, Συνθήκη της Λισαβώνας, 2020, σ. 48 επ.
[10] Αντί πολλών, P. Oster, Solidarität in Europa | Europäische Solidarität Solidarität in Europa | Europäische Solidarität Akten zur 3. Saarbrücker Europa-Konferenz , Nomos Baden Baden, 2024.
[11] K. Roth, Troops are now patrolling Los Angeles. This is a disaster waiting to happen, The Guardian, διαθέσιμο σε: https://www.theguardian.com/commentisfree/2025/jun/12/los-angeles-national-guard-military 23.10.2025
[12] T. Reid, Essays on the Active Powers of the Human Mind, 1788.
