Η υπόθεση Greenpeace Nordic and Others κατά Νορβηγίας που εκδικάστηκε από τη Δεύτερη Επιτροπή του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου αφορά την υποχρέωση του κράτους να διασφαλίζει την προστασία των πολιτών από τις σοβαρές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, ιδιαίτερα μέσω της διαδικαστικής τήρησης περιβαλλοντικών διαδικασιών πριν από την παραχώρηση αδειών για πετρελαϊκές δραστηριότητες στη Νορβηγική Θάλασσα Barents. Οι αιτούντες ήταν δύο μη κυβερνητικές οργανώσεις, Greenpeace Nordic και Young Friends of the Earth, και έξι άτομα που συμμετείχαν ενεργά σε περιβαλλοντικές δράσεις και παρακολουθούσαν τη διαδικασία αδειοδότησης. Οι οργανώσεις προσέφυγαν για λογαριασμό των μελών τους και άλλων ενδιαφερομένων, υποστηρίζοντας ότι η διαδικασία εκτίμησης περιβαλλοντικών επιπτώσεων (EIA) πριν από την παραχώρηση των αδειών ήταν ανεπαρκής, ιδίως ως προς την αξιολόγηση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, συμπεριλαμβανομένων των «εξαγόμενων» εκπομπών που προκύπτουν από την καύση του πετρελαίου και του φυσικού αερίου στο εξωτερικό.
Η διαδικασία στη Νορβηγία περιλάμβανε τρεις φάσεις: την έγκριση από το Κοινοβούλιο για την αξιοποίηση νέων περιοχών, τη φάση αδειοδότησης για την εξερεύνηση (exploration) και τέλος τη φάση έγκρισης των Σχεδίων Ανάπτυξης και Λειτουργίας (PDO). Το Νορβηγικό Ανώτατο Δικαστήριο έκρινε ότι η διαδικασία ήταν σύμφωνη με το άρθρο 112 του Συντάγματος της Νορβηγίας, το οποίο κατοχυρώνει το δικαίωμα σε ένα περιβάλλον που συμβάλλει στην υγεία και τη διατήρηση των φυσικών πόρων, και προβλέπει την ενημέρωση των πολιτών για τις επιπτώσεις κάθε παρέμβασης στη φύση. Η εκτίμηση των περιβαλλοντικών και οικονομικών επιπτώσεων κατά την έναρξη των περιοχών θεωρήθηκε επαρκής, ενώ οι λεπτομερείς εκτιμήσεις για τις εκπομπές αερίων θερμοκηπίου θα μπορούσαν να διενεργηθούν στο στάδιο PDO, όταν η πιθανότητα εκμετάλλευσης θα ήταν πιο συγκεκριμένη.
Το ΕΔΔΑ διαπίστωσε ότι οι ατομικοί αιτούντες δεν είχαν «θύματος» (victim status) λόγω έλλειψης άμεσης σύνδεσης με τις αποφάσεις αδειοδότησης. Αντίθετα, οι οργανώσεις είχαν locus standi και μπορούσαν να ενεργήσουν για λογαριασμό των μελών τους ή άλλων ενδιαφερομένων, διασφαλίζοντας τη συλλογική προστασία των δικαιωμάτων στον τομέα του περιβάλλοντος. Το Δικαστήριο υπογράμμισε ότι η διαδικαστική υποχρέωση του κράτους περιλαμβάνει τη διεξαγωγή επαρκούς, εμπεριστατωμένης και επιστημονικά τεκμηριωμένης περιβαλλοντικής εκτίμησης πριν από δραστηριότητες που ενδέχεται να επηρεάσουν τη ζωή, την υγεία και την ποιότητα ζωής των πολιτών λόγω κλιματικής αλλαγής. Η διαδικασία πρέπει να είναι έγκαιρη, διαφανής και βασισμένη στην καλύτερη διαθέσιμη επιστήμη, με ευρεία διακριτική ευχέρεια για το κράτος, υπό την προϋπόθεση τήρησης των εθνικών και διεθνών στόχων για την κλιματική αλλαγή.
Το Ανώτατο Δικαστήριο της Νορβηγίας έκρινε ότι η αξιολόγηση των οικονομικών και περιβαλλοντικών παραμέτρων κατά την έναρξη των περιοχών ήταν επαρκής, ενώ οι λεπτομέρειες για τις εκπομπές αερίων θερμοκηπίου θα έπρεπε να εξεταστούν στο στάδιο PDO, πριν από την έγκριση της εκμετάλλευσης. Η διαδικασία αυτή παρέχει τη δυνατότητα αναστολής ή άρνησης έγκρισης σε περίπτωση που η εκμετάλλευση θα είχε σημαντικές επιπτώσεις στο περιβάλλον και στο κλίμα. Το Δικαστήριο τόνισε ότι η διαδικασία επιτρέπει την αποτελεσματική προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων των πολιτών και δεν μειώνει την ικανότητα του κράτους να λαμβάνει πολιτικές αποφάσεις για την ενεργειακή ασφάλεια ή την οικονομική ανάπτυξη.
Το ΕΔΔΑ επεσήμανε τη σημασία του ρόλου των μη κυβερνητικών οργανώσεων ως υπερασπιστών ανθρωπίνων δικαιωμάτων στον τομέα του περιβάλλοντος. Οι οργανώσεις μπορούν να προσφύγουν ενώπιον των δικαστηρίων για να διασφαλίσουν ότι οι αποφάσεις της διοίκησης είναι συμβατές με τις διαδικαστικές απαιτήσεις προστασίας της ζωής, της υγείας και της ποιότητας ζωής των πολιτών. Η απόφαση ξεκαθαρίζει ότι η ουσιαστική υποχρέωση μείωσης των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου δεν εξετάζεται σε αυτό το στάδιο, αλλά η διαδικασία λήψης αποφάσεων πρέπει να είναι επαρκής, διαφανής και επιστημονικά τεκμηριωμένη.
Η απόφαση καθορίζει τη διαδικασία για τον υπολογισμό των κλιματικών κινδύνων σε σχέση με τη χορήγηση αδειών, τονίζοντας ότι η εκτίμηση των επιπτώσεων πρέπει να λαμβάνει υπόψη και τις εκπομπές που θα προκύψουν από μελλοντική εκμετάλλευση, ακόμα και σε περίπτωση εξαγωγής των προϊόντων. Ωστόσο, το στάδιο της παραγωγής παρέχει την ευκαιρία για λεπτομερή αξιολόγηση και επιβολή όρων, εξασφαλίζοντας τη δυνατότητα αναστολής ή άρνησης έγκρισης σε περίπτωση μη συμμόρφωσης με τις περιβαλλοντικές και κλιματικές υποχρεώσεις.
Η αξιολόγηση της απόφασης από νομική σκοπιά δείχνει ότι η ΕΔΔΑ δίνει έμφαση στην διαδικαστική υποχρέωση ως μέσο προστασίας των δικαιωμάτων υπό το άρθρο 8 της Σύμβασης. Το Δικαστήριο αναγνωρίζει ότι η διασφάλιση της αποτελεσματικής προστασίας δεν απαιτεί άμεση ακύρωση της πολιτικής απόφασης ή των αδειών, αλλά τη διασφάλιση ενός μηχανισμού που επιτρέπει την έγκαιρη, εμπεριστατωμένη και επιστημονικά τεκμηριωμένη εκτίμηση των επιπτώσεων. Η δυνατότητα διορθωτικών μέτρων στο στάδιο PDO θεωρείται επαρκής για την προστασία των πολιτών από τους κινδύνους της κλιματικής αλλαγής.
Η απόφαση είναι αξιοσημείωτη γιατί τονίζει ότι η εκτίμηση των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου, συμπεριλαμβανομένων των εξαγόμενων, αποτελεί κρίσιμο στοιχείο για τη διαδικασία, αλλά μπορεί να πραγματοποιηθεί σε μεταγενέστερο στάδιο, χωρίς να θίγεται η αποτελεσματικότητα της προστασίας. Η ΕΔΔΑ αναγνωρίζει την αναγκαιότητα ευελιξίας στη διοικητική διαδικασία, ειδικά όταν η ανασφάλεια για τις μελλοντικές παραγωγές πετρελαίου είναι υψηλή, και υπογραμμίζει ότι η διαδικαστική παραβίαση συνδέεται με πραγματική αδυναμία λήψης αποφάσεων βάσει επιστημονικών δεδομένων και όχι με πολιτικές επιλογές ή οικονομικά κριτήρια.
Από αξιολογική σκοπιά, η απόφαση επιβεβαιώνει τη σημασία της διαφάνειας, της επιστημονικής τεκμηρίωσης και της συμμετοχής των πολιτών και οργανώσεων στη διαδικασία λήψης αποφάσεων με σημαντικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Αναδεικνύει επίσης τη δυναμική ισορροπία μεταξύ πολιτικών, οικονομικών και περιβαλλοντικών παραμέτρων, επιτρέποντας στα κράτη να διαχειρίζονται τις εθνικές τους πολιτικές για την ενέργεια και τα ορυκτά καύσιμα, υπό τον όρο ότι τηρούνται οι διαδικαστικές απαιτήσεις προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων.
Η απόφαση έχει πρακτικές συνέπειες για την εφαρμογή της νομοθεσίας σχετικά με τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις, ειδικά στο πλαίσιο των EIA και SEA Directives, καθώς και για τη νομολογία της ΕΔΔΑ σε περιβαλλοντικά θέματα. Προβλέπει ότι οι διαδικαστικές υποχρεώσεις δεν περιορίζονται μόνο σε εθνικό επίπεδο, αλλά σχετίζονται με διεθνείς και ευρωπαϊκές δεσμεύσεις για την κλιματική αλλαγή. Επιπλέον, ενισχύει τον ρόλο των ΜΚΟ ως συλλογικών φορέων προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και προάγει τη διαφάνεια, τη λογοδοσία και τη βιώσιμη ανάπτυξη.
Η υπόθεση συμβάλλει σημαντικά στη νομολογία για τα ανθρώπινα δικαιώματα και την κλιματική αλλαγή, καθώς καθιερώνει σαφή όρια και υποχρεώσεις για τα κράτη όσον αφορά την διαδικαστική προστασία από περιβαλλοντικούς κινδύνους. Επιπλέον, επιβεβαιώνει τον ρόλο των οργανώσεων ως φορέων υπεράσπισης των δικαιωμάτων στον τομέα του περιβάλλοντος και ενισχύει τη διαφάνεια και τη λογοδοσία στη λήψη αποφάσεων για δραστηριότητες με σημαντικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις, προάγοντας τη βιώσιμη ανάπτυξη και την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων των πολιτών.
Παναγιώτης Γαλάνης
Δικηγόρος Περιβαλλοντικού – Πολεοδομικού Δικαίου, Διδάκτωρ και Μεταδιδάκτωρ Νομικής ΕΚΠΑ
