Ο τερματισμός της απεργίας πείνας του Π. Ρούτσι δείχνει να έκλεισε προς το παρόν το ζήτημα που τέθηκε με την ικανοποίηση του αιτήματος εκταφής, όμως οδήγησε σε μια απρόβλεπτη αντίδραση την κυβέρνηση: κατά τη σχετική ανακοίνωση, στο εξής, ο στρατός αναλαμβάνει τη φύλαξη του μνημείου του Άγνωστου Στρατιώτη, αντί της αστυνομίας που έως σήμερα είχε την ευθύνη αυτή. Ο λόγος είναι να μην χρησιμοποιείται ο χώρος για εκδηλώσεις άσχετες με τον προορισμό του μνημείου. Αξίζει να επισημανθούν, εδώ, ορισμένα συνταγματικά ζητήματα.
α) Προστατεύεται από το Σύνταγμα η απεργία πείνας; Αν το Σύνταγμα σοβαρολογεί όταν εγγυάται τον προσωπικό αυτοκαθορισμό όλων μας, τότε δεν υπάρχει αμφιβολία γι’ αυτό. Τα άρθρα 2 παρ. 1 (ως θεμέλιο του προσωπικού αυτοκαθορισμού) και 5 παρ. 1 (ως γενικό δικαίωμα ανάπτυξης της προσωπικότητας και συμμετοχής στην «κοινωνική» και «πολιτική» ζωή) επιβάλλουν να δεχτούμε όλοι (και ιδίως η κρατική εξουσία), ότι καθένας μπορεί να εκφράσει ένα αίτημα θέτοντας ακόμη και σε κίνδυνο την υγεία ή και τη ζωή του, εφ’ όσον σέβεται τα «δικαιώματα τρίτων». Αυτό ισχύει επειδή ένα αίτημα τέτοιας έντασης προφανώς συνδέεται με τον πυρήνα της προσωπικότητας: εκείνος που αποφασίζει να ξεκινήσει απεργία πείνας, κρίνει ότι χωρίς την ικανοποίηση του αιτήματός του καταρρέει ο κόσμος «του», δηλαδή απαξιώνεται η ζωή του. Το αίτημα μπορεί να είναι άμεσα πολιτικό (περίπτωση Μπ. Σαντς στη Β. Ιρλανδία) ή κοινωνικό, με την έννοια της απρόσκοπτης συμμετοχής στην κοινωνική ζωή (π.χ. μέσω του δικαιώματος εκπαίδευσης –περίπτωση Ν. Ρωμανού, προ ετών) ή του σεβασμού του ιδιωτικού χώρου (περιπτώσεις φυλακισμένων πολιτικών κρατουμένων, στα χρόνια πριν το ’74). Σε κάθε περίπτωση, είναι ο ίδιος ο απεργός που κρίνει τι είναι τόσο σοβαρό για την προσωπικότητά του, γι’ αυτό και η απεργία πείνας δεν μπορεί να νοηθεί αλλιώς νομικά, παρά ως «δικαίωμα».
β) Έχει η απεργία πείνας την έννοια «συνάθροισης», επειδή συγκεντρώνει το ενδιαφέρον πολιτών να επισκεφτούν τον απεργό; Η απάντηση εδώ είναι αρνητική, όσο ο ίδιος ο απεργός δεν καλεί σε συνάθροιση. Το ότι ο ίδιος μπορεί να παραμένει σε δημόσιο χώρο -για να κάνει γνωστό το αίτημά του- δεν σημαίνει άσκηση του (συλλογικού άλλωστε) δικαιώματος του συνέρχεσθαι, που θα μπορούσε να δικαιολογήσει νόμιμους περιορισμούς (με παρέμβαση της αστυνομίας). Η έκθεση του απεργού σε δημόσιο χώρο αποτελεί κατ’ εξοχήν εκδήλωση της ατομικής ελευθερίας της έκφρασης (άρθ. 14 Σ.), ως «διάδοση γνώμης», που υπόκειται μεν στους «νόμους του Κράτους», χωρίς όμως να μπορεί να αναιρεθεί ως τέτοια.
γ) Μπορεί η απεργία πείνας να ασκείται σε οποιονδήποτε δημόσιο χώρο; Η απάντηση εδώ είναι καταφατική, υπό την προϋπόθεση ότι δεν παρεμποδίζει άλλες δραστηριότητες που συνδέονται με τον προορισμό του συγκεκριμένου χώρου. Αυτό θα συνέβαινε, κατά κανόνα, αν ο χώρος ήταν περίκλειστος (με έλεγχο της εισόδου – π.χ. ένας αρχαιολογικός χώρος) ή αν επρόκειτο για δημόσιο κτίριο. Υπαίθριοι χώροι ελεύθερης πρόσβασης στον καθένα δεν δικαιολογούν περιορισμούς, ακόμη κι αν συνδέονται με μνημεία, εφ’ όσον δεν εμποδίζεται η επίσκεψη σε αυτά. Σε διαφορετική περίπτωση, το κράτος θα μπορούσε να οριοθετεί αυθαίρετα, παρεμποδίζοντας το μήνυμα που θέλει να εκφράσει δημόσια η απεργία πείνας: στην περίπτωση, π.χ. του Άγνωστου Στρατιώτη, δεν θα εμπόδιζε σε τίποτα μια κατά το δοκούν απαγόρευση σε όλη την πλατεία Συντάγματος, ώστε να μη «θίγεται» ο συμβολισμός ενός μνημείου που απέχει σχεδόν εκατό μέτρα!
δ) Ποιος είναι αρμόδιος να προστατεύσει το δημόσιο χώρο, όταν μια απεργία πείνας πυροδοτεί επεισόδια; Το Σύνταγμα δεν αφήνει περιθώρια πολλών επιλογών εδώ. Η αστυνομία είναι η μόνο αρμόδια, καθώς από το 1974 κι έπειτα ο στρατός υπάρχει αποκλειστικά για την άμυνα της χώρας (άρθ. 4 παρ. 6): «εσωτερικοί εχθροί» που δικαιολογούν παλάσκες και κράνη, δεν νοούνται σε δημοκρατικές κοινωνίες, όταν δεν έχει τεθεί σε ισχύ ο νόμος για την κατάσταση πολιορκίας υπό τους αυστηρούς όρους που προβλέπει το άρθρο 48 Σ.
Με την ευκαιρία: η πολεμική ρητορική σε κάθε αφορμή –που έγινε της μόδας μετά την πανδημία και το ουκρανικό– απλώς δεν σέβεται ό,τι ορίζει με ακρίβεια το Σύνταγμα, όπως βέβαια και η απασχόληση των ενόπλων δυνάμεων με καθήκοντα που δεν τους ανήκουν, όταν το βλέμμα τους πρέπει να μένει καρφωμένο στα ανατολικά μας σύνορα
Τάκης Βιδάλης
Μέλος European Group on Ethics in Science and New Technologies (Ευρωπαϊκή Επιτροπή)
