Στο Προοίμιο της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση (Σ.Ε.Ε.), στη μορφή που έλαβε με τη Συνθήκη της Λισσαβόνας, και κυρίως στην κομβική διάταξη αρχής (το άρθρο 2 της Σ.Ε.Ε.), τα κράτη-μέλη της Ένωσης αναγνωρίζουν ότι αφενός εμπνέονται από την πολιτιστική, θρησκευτική και ανθρωπιστική κληρονομιά της Ευρώπης, από την οποία αναπτύχθηκαν οι παγκόσμιες αξίες των θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου, της ελευθερίας, της δημοκρατίας, της ισότητας και του κράτους δικαίου και ότι αφετέρου επισφραγίζουν την προσήλωσή τους σε αυτές τις αρχές.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση ως Κοινότητα Δικαίου
Η διπλή προγραμματική αναφορά στο Κράτος Δικαίου ως ταυτοτική τοποθέτηση και αφετηρία της Ένωσης προφανώς δεν είναι τυχαία. Συνδέεται άρρηκτα με την πεποίθηση ότι η υπαγωγή στο δίκαιο αποτελεί σταθερή κατευθυντήρια επιλογή της ενοποιητικής διαδικασίας και της Ευρωπαϊκής Συμπολιτείας. Ο χαρακτηρισμός της Ένωσης ως «Κοινότητας Δικαίου» αποδίδει με περιεκτικό τρόπο το γεγονός ότι η ευρωπαϊκή ενοποίηση στηρίχθηκε εξαρχής στο Δίκαιο και εξελίχθηκε στη βάση δικαιικών θεσμών.
“Κοινότητα Δικαίου” σημαίνει εδώ δημιούργημα δικαίου, πηγή δικαίου και έννομη τάξη βασισμένη σε σαφείς δικαιοκρατικές αρχές. Ως δημιούργημα Δικαίου η Ένωση στηρίζεται σε ένα θεμέλιο κοινού δικαιοκρατικού πολιτισμού. Το Δίκαιο, ούτως ή άλλως, συνιστά ένα «λειτουργικό μέσο», εντός του οποίου αποκρυσταλλώνονται οι κανονιστικές αρχές που αντιστοιχούν στη συλλογική ιστορική, πολιτιστική και αισθητική μνήμη μιας δεδομένης κοινωνίας.
Αυτά τα χαρακτηριστικά του Δικαίου αναδεικνύονται κατ’ εξοχήν στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής ενοποίησης, όπου το σε μεγάλο βαθμό νομολογιακά διαπλασμένο κανονιστικό πλέγμα, που αποτελεί την ενωσιακή έννομη τάξη, συγκροτείται, συν τοις άλλοις, εντός του πλαισίου μιας διαρκούς, ρητής ή σιωπηρής, επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης μεταξύ των θεσμικών και δικαιοδοτικών πόλων της Ένωσης και των κρατών-μελών της. Ειδικά σήμερα, συνεπώς, σε μια εποχή δομικής κρίσης της Ένωσης και της ενοποιητικής διαδικασίας, το Κράτος Δικαίου και το αξιακό υπόβαθρο που το συνοδεύει συνιστούν έναν εκ των βασικών δομικών αξόνων, γύρω από τους οποίους οφείλει να συγκροτηθεί η ενωσιακή ταυτότητα.
Η προάσπιση του κράτους δικαίου για την Ευρωπαϊκή Συμπολιτεία
Αναζητώντας την «ψυχή» της Ευρώπης, την βρίσκει κανείς, νομίζω, στην παράδοση του ευρωπαϊκού συνταγματισμού και στην προσήλωση στις δικαιοκρατικές αρχές. Η προάσπιση του Κράτους Δικαίου συνιστά συνεπώς γνήσιο ταυτοτικό πρότυπο της ενωσιακής σφαίρας. Η ευρωπαϊκή ενωσιακή τάξη αποκτά στοιχεία συνταγματικής ποιότητας δια της υιοθέτησης αξιών, δηλαδή δεοντικών γνωμόνων περιβεβλημένων με κανονιστική ισχύ, δηλαδή δεσμευτικών αμφιμερώς, τόσο για την ίδια όσο και για τα κράτη μέλη, τόσο για τους θεσμικούς φορείς τους όσο και για τους ερμηνευτές των ενωσιακών κανόνων δικαίου.
Όπως κάθε Συμπολιτεία ως αρχιτεκτονική της κοινής μας συμβίωσης, έτσι και η ενωσιακή, οικοδομείται πάνω στις αξίες του δημόσιου πολιτισμού της, με σεβασμό στην πολυμορφία των βιοτικών τρόπων, στην ποικιλία των διακριτών πολιτιστικών αναφορών και εθνικών ιδιαιτεροτήτων, αλλά και με αξίωση κατίσχυσης έναντι φαινομένων και πρακτικών που διαβρώνουν την κοινή αναφορά και εν τέλει, την κοινή τελολογία της. Για όλους αυτούς τους λόγους, είναι τόσο σημαντική σήμερα η διαφύλαξη του Κράτους Δικαίου και του αξιακού του πυρήνα για την επιβίωση της Ευρωπαϊκής Συμπολιτείας.
Αντώνης Μεταξάς
Επίκουρος Καθηγητής Ευρωπαϊκού Δικαίου Πανεπιστημίου Αθηνών,
Επίκουρος Καθηγητής, TU Berlin