Η ισονομία και η δικαιοσύνη αποτελούν πυρηνικά στοιχεία της δημοκρατικής κοινωνίας, υπό τη θεμελιώδους σημασίας προϋπόθεση του σεβασμού μεταξύ των πολιτών, συμπεριλαμβανομένων και των κρατικών οργάνων. Η τυπολατρική προσέγγιση και ερμηνεία του νόμου, υποβαθμίζοντας την τελεολογία του, προκαλεί μια διαίρεση του κοινωνικού συνόλου ανάμεσα «φιλόνομους» πολίτες και σε «ταραχοποιούς», διάκριση που οδηγεί σε μια στερεοτυπική προσέγγιση του υποκειμένου, σε μια «διάγνωση παραβατικότητας» από τα αστυνομικά όργανα, παρατηρώντας και μόνο τα διακριτικά γνωρίσματα του ατόμου· συμπεριφορά που –όταν εξωτερικεύεται– αντιτίθεται πλήρως στην ισονομία του δημοκρατικού κράτους που υπηρετούν. Ιδίως στις περιπτώσεις εμφάνισης της κρατικής βίας με σκοπό την καταστολή της εκδήλωσης της διαφωνίας των πολιτών, η οποία πολλάκις μεταφράζεται σε «πρόκληση ταραχής», γεννώνται ερωτήματα ως προς την ομαλή λειτουργία της δημοκρατίας σε ένα κράτος, η οποία ευλόγως χρησιμοποιεί λιγότερη –έως καθόλου– βία συγκριτικά με την απολυταρχία.
Το δόγμα «νόμος και τάξη» ξεπέρασε στις Η.Π.Α κάθε προηγούμενο, με τους θανατηφόρους πυροβολισμούς εκ μέρους αστυνομικών οργάνων να παρουσιάζουν αυξητική τάση, δεδομένου ότι, συνολικά, 1.173 πολίτες είχαν πυροβοληθεί μέχρι τον Δεκέμβριο του 2024. Με βάση τα επίσημα δεδομένα της πλατφόρμας Statista[1], το 2023 υπήρξαν 1.164 θανατηφόροι πυροβολισμοί από αστυνομικούς, με το ποσοστό κατά των Αφροαμερικανών να δείχνει υψηλότερο από ό,τι για οποιαδήποτε άλλη εθνικότητα, φτάνοντας τους 6,1 θανατηφόρους πυροβολισμούς ανά εκατομμύριο πληθυσμού ετησίως μεταξύ 2015 και 2024. Ακόμα όμως κι αν συνδεθεί κάποιο υποκείμενο με αποδεδειγμένη εγκληματική δράση, η εγκληματικότητα δεν αποτελεί ασθένεια, αλλά κοινωνικό –και πολιτικό– πρόβλημα που δεν καταστέλλεται, αλλά αντιμετωπίζεται ερευνώντας τα δομικά του αίτια. Αντιθέτως, η πρόκληση πανικού στην κοινωνία για την επικινδυνότητα ατόμων με συγκεκριμένα διακριτικά γνωρίσματα μεγεθύνει το χάσμα μεταξύ των επιμέρους ομάδων και εντείνει την κοινωνική πόλωση. Άλλωστε, η κρατική βία, όταν καταστέλλει την εκφραστικότητα, καταλήγει να φιμώνει τον πολιτικό διάλογο, ναρκοθετώντας το δημοκρατικό ιδεώδες.
Ακόμη και στην πρόσφατη νομολογία των διοικητικών δικαστηρίων αντικατοπτρίζεται ένα μέρος της παράνομης χρήσης βίας από αστυνομικά όργανα. Ο φυσικός δικαστής προσεγγίζει την παραβίαση δικαιωμάτων με παράνομη πράξη ή παράλειψη ή υλική ενέργεια ή παράλειψή της από όργανο του Ελληνικού Δημοσίου, με γνώμονα την αποκατάσταση της προκληθείσας βλάβης, έχοντας ως σημείο αναφοράς το άρθρο 105 του Εισαγωγικού Νόμου του Αστικού Κώδικα (ΕισΝΑΚ). Η δε παρανομία των κρατικών οργάνων μπορεί να συνίσταται και σε παραβίαση διάταξης του Συντάγματος, με την οποία κατοχυρώνεται ορισμένο ατομικό δικαίωμα, όπως το άρθρο 2 §1 («Ο σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας»), το άρθρο 7 §2 (απαγόρευση βασανιστηρίων), το άρθρο 11 (δικαίωμα συνάθροισης) του Συντάγματος. Ακολούθως, στην υπ’ αριθμ. 2028/2022 απόφαση του Διοικητικού Πρωτοδικείου Αθηνών στοιχειοθετήθηκε ευθύνη του εναγόμενου Δημοσίου προς αποζημίωση, που περιελάμβανε αποκατάσταση της ηθικής βλάβης της ενάγουσας, με καταβολή ποσού ύψους 5.000 ευρώ από το Ελληνικό Δημόσιο, λαμβάνοντας υπ’ όψιν τη βαρύτητα της παράνομης υλικής ενέργειας του αστυνομικού οργάνου, την προσβολή της τιμής, αλλά και της υγείας της ενάγουσας, η οποία στην επίμαχη διαδήλωση δεν προέβη σε βίαιες ενέργειες. Ειδικότερα, απεδείχθη στο Δικαστήριο ότι η ενάγουσα υπέστη σωματική και ηθική βλάβη από την εις βάρος της αστυνομική βία, με την παράνομη απώθηση και τον τραυματισμό της (κλωτσιές), κατά τη συμμετοχή της σε διαδήλωση, έξω από το κτίριο του Υπουργείου Οικονομικών μαζί με συναδέλφους της, απολυθείσες καθαρίστριες των υπηρεσιών του τελευταίου. Επισημαίνεται η κρίση ότι, για την πλήρωση της αντίστοιχης προϋπόθεσης του άρθρου 105 ΕισΝΑΚ, αρκεί η ιδιότητα του οργάνου του Δημοσίου, χωρίς να απαιτείται να προκύπτει και ονομαστική ταυτοποίηση του συγκεκριμένου προσώπου του αστυνομικού, ενώ τονίζεται ότι η υλική αυτή ενέργεια, κατά το μέρος που αφορά, όχι απλώς στην απώθηση διαδηλώτριας, αλλά στη βιαιοπραγία (κλωτσιά) εναντίον της, υπό τις συγκεκριμένες περιστάσεις, παραβιάζει το άρθρο 2 §1 του Συντάγματος. Μάλιστα, δεν μπορεί να εξετασθεί ούτε ως θεμιτός τυχόν περιορισμός του δικαιώματος του συνέρχεσθαι, κατά το άρθρο 11 του Συντάγματος, διότι υπερβαίνει υπέρμετρα τα όρια που η συνταγματική διάταξη αναγνωρίζει ως θεμιτό περιορισμό που αποσκοπεί στη διασφάλιση γενικότερου δημόσιου συμφέροντος.
Από την άλλη, η σχετική νομολογία για την αστική ευθύνη των οργάνων του Δημοσίου, και ιδίως των αστυνομικών, έχει κρίνει ότι το χτύπημα με αστυνομική ράβδο μπορεί να καταστεί αναγκαίο μέσο για την υπεράσπιση αυτών από επιθέσεις που δέχτηκαν. Μάλιστα, στην υπ’ αριθμ. 1205/2023 απόφαση του Διοικητικού Εφετείου Αθηνών, έγινε δεκτό ότι «δεν υφίστατο υπέρβαση του αναγκαίου μέτρου της άμυνας, όσον αφορά το μέσον που χρησιμοποίησαν (χτυπήματα με τα πόδια και την αστυνομική ράβδο), υπήρξε, όμως, υπέρβαση, όσον αφορά την ένταση των χτυπημάτων, η οποία ήταν μεγαλύτερη της αναγκαίας, όπως επίσης και ως προς τα μέρη του σώματος που έγιναν αυτά, δηλαδή στα πλευρά, στο πρόσωπο και στο κεφάλι, τα οποία είναι ευαίσθητα και ευπαθή σημεία, ενώ θα μπορούσαν να αποκρούσουν τις επιθέσεις μεταχειριζόμενοι, όπως άλλωστε είχαν εκπαιδευθεί, ηπιότερα μέσα προσβολής (χτύπημα στα πόδια)». Σε αντίθεση με την προαναφερόμενη υπόθεση, εν προκειμένω οι εκκαλούντες, από αποκλειστικά δική τους υπαιτιότητα, προέβαλαν έντονη και αναίτια αντίσταση στον νόμιμο έλεγχο που επιχείρησαν οι αστυνομικοί, μολονότι είχαν υποχρέωση να τον ανεχθούν, εξύβριζαν και χτυπούσαν τους τελευταίους, σε βαθμό μάλιστα που προκλήθηκε σε αυτούς σωματική βλάβη. Συνεπώς, το Δικαστήριο επιβεβαίωσε την κρίση της εκκαλούμενης απόφασης, ότι δηλαδή η υπαιτιότητα για την ανωτέρω βλάβη βαρύνει από κοινού, τόσο το Ελληνικό Δημόσιο, όσο και τα άτομα, προσδιορίζοντας το ποσοστό ευθύνης αυτών σε 25% και 75%, αντίστοιχα, και αναγνωρίζοντας την υποχρέωση του Ελληνικού Δημοσίου να καταβάλει, ως χρηματική ικανοποίηση λόγω της ηθικής βλάβης που υπέστησαν, το ποσό των 10.000 ευρώ στον πρώτο από αυτούς, των 7.500 ευρώ στη δεύτερη και των 10.000 ευρώ στον τρίτο.
Παρά τις προσπάθειες επικοινωνιακής διαχείρισης από τους αρμόδιους πολιτικούς παράγοντες να παρουσιαστεί η αστυνομική αυθαιρεσία ως «μεμονωμένα περιστατικά», η αθροιστική καταγραφή αυτών υφαίνει, μοιραία, τον ιστό ενός χρόνιου φαινομένου. Η αστυνομία είναι ευρέως παρούσα στα μεγάλα αστικά κέντρα, με σκοπό τη διαφύλαξη της δημόσιας ασφάλειας, ακόμα κι όταν δεν υφίσταται παρών κίνδυνος. Ωστόσο, το γεγονός αυτό δημιουργεί στον πολίτη την αίσθηση του ασφυκτικού ελέγχου, συνηθίζοντας παράλληλα την ύπαρξη αστυνομικών οργάνων σε διάφορα σημεία κατά την κυκλοφορία του. Παράγοντες όπως[2] η κρατική αυθαιρεσία, η ύπαρξη κοινωνικών διακρίσεων, η στερεοτυπική αντιμετώπιση (ή αγνόηση) των καταγγελλόντων για περιστατικά άσκησης σωματικής βίας από τα αστυνομικά όργανα, δημιουργούν ένα κλίμα ανοχής, και τελικά συνήθειας, της αστυνομικής βίας, το οποίο επιτείνεται από την απουσία λογοδοσίας των οργάνων αυτών. Αξιοσημείωτη είναι η συμβολή της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου στην ανάδειξη του παραπάνω φαινομένου και, ιδίως, με τη δημοσίευση του έργου με τίτλο «Αστυνομία, βία και δικαιώματα: Μια επισκόπηση της αστυνομικής αυθαιρεσίας στην Ελλάδα» (2024)[3]. Η σημασία τέτοιου είδους πρωτοβουλιών που αναδεικνύουν και μελετούν τις πτυχές της αστυνομικής βίας στην Ελλάδα συνίσταται στο γεγονός ότι πολλά περιστατικά χρήσης βίας, σωματικής ή και λεκτικής, δεν βλέπουν το φως της δημοσιότητας, καθώς μεγάλο μέρος των μέσων μαζικής ενημέρωσης περιορίζεται σε επιλεκτική δημοσίευση ειδήσεων σχετιζόμενων με αστυνομική αυθαιρεσία, δημιουργώντας -από την άποψη αυτή-, στο μέτρο που μπορούν, τη συνθήκη των «μεμονωμένων περιστατικών» στη συλλογική συνείδηση.
Καταλήγοντας, μολονότι η συντριπτική πλειοψηφία των μελών των Ηνωμένων Εθνών έχει υιοθετήσει και επικυρώσει πλήθος νομικά δεσμευτικών συνθηκών και κανόνων δικαίου, ευρωπαϊκής και διεθνούς ισχύος, για τα ανθρώπινα δικαιώματα, η ερευνητική προσέγγιση του φαινομένου της παραβίασης θεμελιωδών δικαιωμάτων από αστυνομικά όργανα, συναντά μέχρι σήμερα δυσκολίες, ακριβώς λόγω της περιορισμένης πρόσβασης στα πραγματικά περιστατικά. Η κρατική βία παραδοσιακά συνδέεται με την κατασταλτική βία, με την καταστολή, εν προκειμένω, να ορίζεται ως ο πραγματικός ή επαπειλούμενος εξαναγκασμός που αποσκοπεί στην αποθάρρυνση ή την τιμωρία των προσπαθειών αμφισβήτησης ή επηρεασμού της εκάστοτε κυβέρνησης[4]. Η φύση της Δημοκρατίας περιέχει τον πολιτικό συναγωνισμό, ο οποίος διαφοροποιείται πλήρως από τη βίαιη καταστολή, για παράδειγμα, της ειρηνικής εκδήλωσης της έκφρασης μιας ομάδας πολιτών ή από τη στοχοποίηση και υπονόμευση των πολιτικών αντιπάλων, δράσεις που παραπέμπουν σε μη δημοκρατικά κράτη. Με τις νεότερες θεωρητικές προσεγγίσεις[5] να καταλήγουν στη μείωση της κρατικής βίας μέσω της ύπαρξης λογοδοσίας των οργάνων, περιορισμών και μηχανισμών ελέγχου της δραστηριότητας της εκτελεστικής εξουσίας, καθώς και μέσω της προστασίας του δημοκρατικού πολιτικού διαλόγου, το φαινόμενο της αστυνομικής αυθαιρεσίας φαίνεται ότι έχει πλέον τεθεί στο κέντρο της κοινωνικής παρατηρητικότητας και επιστημονικής μελέτης, με την ελπίδα ανάληψης των σχετικών ευθυνών και περιορισμού του δομικού προβλήματος της βίας από τα αστυνομικά όργανα, τα οποία, τελικώς, είναι επιφορτισμένα με την ουσιαστική προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Ελένη Χρυσουλάκη
Δικηγόρος LLM, Μέλος ΕλΕΔΑ
[1] «People shot to death by U.S. police 2017-2024, by race» (Society: Crime & Law Enforcement), Statista Research Department, 2025 (6/2/2025), διαθέσιμο στον σύνδεσμο: https://www.statista.com/statistics/585152/people-shot-to-death-by-us-police-by-race/.
[2] Βλ. Τσιγκρή, Άγγελο, Όψεις της βίας, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα – Θεσσαλονίκη, 2024, σελ. 147 επ..
[3] Βλ. Γουσέτη, Ιάσονα (σύνταξη), Τάκη, Ανδρέα, Μάρκου, Έλενα (επιστημονική επιμέλεια), «Αστυνομία, βία και δικαιώματα: Μια επισκόπηση της αστυνομικής αυθαιρεσίας στην Ελλάδα», Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, Αθήνα, Σεπτέμβριος 2024 (διαθέσιμο στον ιστότοπο της Ένωσης). Ειδικότερα, η συγκεκριμένη μελέτη βασίζεται στις εισηγήσεις και τις θεματικές που παρουσιάστηκαν σε εκδήλωση με τίτλο: «ΕΛ.ΑΣ.: Ζητήματα υπέρμετρης βίας και αυθαιρεσίας».
[4] Βλ. Haschke, Peter, «Repression or not: Physical integrity rights violations in contemporary democracies», Paper, Annual Meeting of the Midwest Political Science Association, 2011, περισσότερα στον σύνδεσμο: https://faculty.ucmerced.edu/cconrad2/Academic/Publications_files/MPSA-PHaschke.pdf.
[5] Βλ. Jackson, Joshua L./Hall, Shelby L./ Hill, Daniel W., «Democracy and police violence», Research Article, Research and Politics, January-March 2018, p. 1–8.
