Εισαγωγή
Σύμφωνα με το άρθρο 27 της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, καθένας έχει το δικαίωμα να συμμετέχει ελεύθερα στην πνευματική ζωή της κοινότητας, να χαίρεται τις καλές τέχνες και να μετέχει στην επιστημονική πρόοδο και στα αγαθά της (παρ. 1). Καθένας έχει το δικαίωμα να προστατεύονται τα ηθικά και υλικά συμφέροντά του, που απορρέουν από κάθε είδους επιστημονική, λογοτεχνική ή καλλιτεχνική παραγωγή του (παρ. 2).
Ο Rousseau χαρακτήρισε την ιδιοκτησία ως την αιτία των «ανεξέλεγκτων παθών»: «Ανταγωνισμός και αντιπαλότητα από τη μία πλευρά, σύγκρουση συμφερόντων από την άλλη και πάντοτε η κρυφή επιθυμία του κέρδους σε βάρος των άλλων, όλα αυτά τα δεινά είναι η πρώτη συνέπεια της ιδιοκτησίας και της αναπόσπαστης συνοδείας, της ανισότητας που γεννιέται»[1]. Από την άλλη πλευρά, ο ίδιος περιγράφει την ιδιοκτησία ως «το πιο ιερό από όλα τα πολιτικά δικαιώματα, από ορισμένες απόψεις, ακόμη πιο σημαντική από την ίδια την ελευθερία […], επειδή η ιδιοκτησία είναι το πραγματικό θεμέλιο της ανθρώπινης κοινωνίας και ο πραγματικός εγγυητής των υποχρεώσεων των πολιτών»[2]. Χαρακτηριστική δε είναι η ρήση του Le Chapelier, ενός από τους εισηγητές του σχετικού γαλλικού νόμου του 1791, ο οποίος αναφέρει «η πιο ιερή, νόμιμη, απρόσβλητη και, αν μου επιτρέπεται να μιλήσω έτσι, η πιο προσωπική περιουσία (του ανθρώπου) είναι το έργο, ο καρπός της σκέψης ενός συγγραφέα»[3].
Στην Ελλάδα, η προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας στηρίζεται και στο α. 17 Σ, όπου στην παρ. 1 αναφέρεται ότι η ιδιοκτησία τελεί υπό την προστασία του Κράτους, τα δικαιώματα όμως που απορρέουν από αυτή δεν μπορούν να ασκούνται σε βάρος του γενικού συμφέροντος. Σύμφωνα με την παρ. 2 του ίδιου άρθρου κανένας δεν στερείται την ιδιοκτησία του, παρά μόνο για δημόσια ωφέλεια που έχει αποδειχθεί με τον προσήκοντα τρόπο, όταν και όπως ο νόμος ορίζει, και πάντοτε αφού προηγηθεί πλήρης αποζημίωση (…).
Ο όρος της «ιδιοκτησίας» χρησιμοποιείται από το Σύνταγμα ως έννοια ευρύτερη από την κυριότητα του αστικού δικαίου για να περιλάβει κάθε απόλυτο δικαίωμα πάνω σε κάθε αντικείμενο, κινητό ή ακίνητο. Με αυτήν την ευρύτητα του όρου προστατεύεται κάθε απόλυτο δικαίωμα απέναντι στην ενδεχόμενη κρατική αυθαιρεσία, επομένως και η πνευματική ιδιοκτησία[4].
Από την άλλη, η εξέλιξη της τεχνολογίας τα τελευταία αρκετά χρόνια οδήγησε και οδηγεί συχνά στην αμφισβήτηση της σημασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας. Καθώς ενισχύεται σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο το «οπλοστάσιο» των δημιουργών και των δικαιούχων εν γένει για την καταπολέμηση της ανομιμοποίητης χρήσης, τίθενται εν αμφιβόλω οι περί ιδιοκτησίας αντιλήψεις και προβάλλεται η άποψη ότι στην κοινωνία της πληροφορίας, το έργο ως πληροφορία γίνεται κοινό αγαθό, επί του οποίου δεν μπορεί να υπάρχουν αποκλειστικά δικαιώματα[5]. Στην αναζήτηση επαναπροσδιορισμού των ορίων της πνευματικής ιδιοκτησίας, αρκετοί θεωρούν ότι στο ψηφιακό περιβάλλον καθένας πρέπει να έχει ελεύθερη πρόσβαση και δυνατότητα ελεύθερης χρήσης των έργων[6]. Η καθηγήτρια στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Columbia J. C. Ginsburg αναφέρει χαρακτηριστικά ότι δεν υπάρχει τίποτα «ιερό» σε σχέση με τις ταξινομήσεις των πνευματικών δικαιωμάτων του 18ου και του 19ου αιώνα μέσα στον σημερινό τεχνολογικό κόσμο[7].
Στο πλαίσιο αυτό έχουν αναπτυχθεί απόψεις και κινήματα, που υποστηρίζουν τη μεταβολή του αγαθού που ανήκει στον δημιουργό σε κοινό αγαθό, ήτοι σε κοινό κτήμα.
Πρωτοβουλίες ανοικτής πρόσβασης, ανοιχτού περιεχομένου και ανοιχτού κώδικα
Με τον όρο ‘ανοικτή πρόσβαση’ στην [ομότιμα αξιολογημένη ερευνητική παραγωγή], εννοούμε[8] την ελεύθερη διάθεσή της στο διαδίκτυο, παρέχοντας τη δυνατότητα σε κάθε χρήστη να διαβάζει, να μεταφορτώνει, να αντιγράφει, να διανέμει, να εκτυπώνει, να αναζητά ή να παρέχει υπερσύνδεση προς το πλήρες κείμενο άρθρων, να περιηγείται στα άρθρα για λόγους ευρετηρίασης, να τα προωθεί ως δεδομένα σε τρίτο λογισμικό, ή να τα χρησιμοποιεί για κάθε νόμιμο σκοπό χωρίς κανένα οικονομικό, νομικό ή τεχνικό εμπόδιο, πέρα από εκείνα που απαιτούνται για την πρόσβαση στο διαδίκτυο. Σύμφωνα με αυτήν την πρωτοβουλία, τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας θα πρέπει να ισχύουν μόνο ως προς την απόδοση στους δημιουργούς του ελέγχου της ακεραιότητας του έργου τους και ως προς το δικαίωμά τους να αναγνωρίζονται και να αναφέρονται ως δημιουργοί.
Η ανοιχτή πρόσβαση αποτελεί επίσημη πολιτική σε πολλές ανεπτυγμένες χώρες και βασική προϋπόθεση για τη χρηματοδότηση ερευνών.
Παράδειγμα ανοικτής πρόσβασης αποτελεί η Πρωτοβουλία Ανοιχτής Πρόσβασης της Βουδαπέστης, μια διεθνής προσπάθεια να καταστούν ελεύθερα διαθέσιμα στο διαδίκτυο ερευνητικά άρθρα σε όλους τους ακαδημαϊκούς τομείς.
Ένα άλλο παράδειγμα συνιστούν οι δημοφιλείς άδειες Creative Commons[9], οι οποίες εφαρμόζονται σε περιπτώσεις, όπου ο δημιουργός ενός έργου δεν επιθυμεί να διατηρήσει ακέραια τα αποκλειστικά δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας που διαθέτει. Οι άδειες αυτές δεν είναι αποκλειστικές, προσφέρονται δωρεάν μέσω διαδικτύου και επιτρέπουν την ανταλλαγή έργων μέσω αυτού. Η σχέση που διατηρεί ο δικαιούχος με τον έργο του εξαρτάται από τον τύπο αδείας (υπάρχουν συνολικά έξι, από λιγότερο σε περισσότερο ανοιχτές), της οποίας γίνεται χρήση.
Ο ανοιχτός κώδικας αναφέρεται συχνά στο λογισμικό που διατίθεται δωρεάν, ενώ περιγράφει επίσης μια μεγαλύτερη εννοιολογική κίνηση[10]. Η Πρωτοβουλία Ανοιχτού Κώδικα προωθεί την κοινή χρήση του πηγαίου κώδικα και οι αρχές της έχουν σχεδιαστεί για να ενθαρρύνουν τη δημιουργικότητα και να παρέχουν πρόσβαση σε κώδικα σε άτομα που συνήθως δεν μπορούν να το αντέξουν οικονομικά.
Αντίστοιχα, η έννοια του ελεύθερου λογισμικού σύμφωνα με το Ίδρυμα Free Software Foundation περικλείει την έννοια της ελευθερίας, όχι του κόστους. Για την κατανόηση του όρου γίνεται παραπομπή στη λέξη “free”, όπως χρησιμοποιείται στη φράση “free speech” («ελεύθερος λόγος»), “free will” («ελεύθερη βούληση») και όχι στη φράση “free beer” («δωρεάν μπύρα»)[11].
Αξίζει να αναφερθεί ότι στις 04.02.2021 δημοσιεύθηκε με ανοιχτή πρόσβαση το «Διεθνές Εργαλείο για Επιτρεπόμενες Χρήσεις στον Δίκαιο της Πνευματικής Ιδιοκτησίας»[12], ένα κείμενο που υπογράφεται από Εμπειρογνώμονες στο δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας, τους οποίους συντόνισε το Ινστιτούτο Max Planck für Innovation und Wettbewerb (Abteilung Immaterialgüter- und Wettbewerbsrecht). Η πρωτοβουλία αυτή κατέληξε στο συμπέρασμα ότι μια διεθνής συμφωνία για τις επιτρεπόμενες χρήσεις στη νομοθεσία περί πνευματικής ιδιοκτησίας είναι ο καλύτερος τρόπος για την αντιστάθμισή τους. Είχε προηγηθεί, το 2008, η υπογραφή κειμένου από ορισμένους από τους ίδιους Εμπειρογνώμονες με τίτλο «Διακήρυξη για μια ισορροπημένη ερμηνεία του ελέγχου των τριών βημάτων[13] στη νομοθεσία περί πνευματικής ιδιοκτησίας». Στόχος ήταν μια πιο ευέλικτη ερμηνεία του ελέγχου των τριών βημάτων για την επίτευξη μεγαλύτερης ισορροπίας μεταξύ όλων των εμπλεκόμενων συμφερόντων.
Στο σκεπτικό του νέου αυτού κειμένου αναφέρεται η υιοθέτηση ελάχιστων επιτρεπόμενων χρήσεων ως τρόπος προώθησης της ισορροπίας των συμφερόντων στο δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας, καθώς και η ανάγκη ύπαρξης διεθνούς ρύθμισης προκειμένου για την εναρμόνιση ελάχιστων επιτρεπόμενων χρήσεων. Η Oμάδα Εμπειρογνωμόνων κάνει αναφορά σε «δικαιώματα χρήστη» ως εναλλακτική διατύπωση των όρων «εξαιρέσεις/περιορισμοί». Καθότι, ωστόσο, αμφισβητείται δογματικά εάν τα δικαιώματα των χρηστών βρίσκονται σε ίσο επίπεδο με το αποκλειστικό δικαίωμα των δικαιούχων πνευματικής ιδιοκτησίας αποφασίστηκε τελικώς η εφαρμογή της ορολογίας «επιτρεπόμενες χρήσεις». Διαφαίνεται πάντως έντονα μια τάση εισαγωγής της έννοιας του «κοινού κτήματος» στους κανόνες της πνευματικής ιδιοκτησίας.
Επιπλέον, η Οδηγία 2019/790 για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας και τα συγγενικά δικαιώματα στην ψηφιακή ενιαία αγορά[14], αναγνωρίζοντας την ύπαρξη αδειών ανοιχτής πρόσβασης ως τρόπο νόμιμης πρόσβασης, εκτιμά ότι οι όροι των αδειών θα μπορούσαν να αποκλείουν πράξεις εξόρυξης κειμένων και δεδομένων. Η νόμιμη πρόσβαση θα πρέπει, σύμφωνα με την εν λόγω Οδηγία, να νοείται ότι καλύπτει, μεταξύ άλλων, την πρόσβαση σε περιεχόμενο στη βάση μιας πολιτικής ανοικτής πρόσβασης[15].
Αντί επιλόγου
Η επίτευξη της ισορροπίας μεταξύ των παραδοσιακών δικαιωμάτων πνευματικής (και διανοητικής γενικότερα) ιδιοκτησίας και των πρωτοβουλιών ανοιχτής πρόσβασης και ανοιχτού κώδικα είναι αδιαμφισβήτητα μια πρόκληση. Παρά τις μεμονωμένες πρωτοβουλίες τύπου https://opencovidpledge.org/, που καλούν δικαιούχους να μοιράζονται μέρος ή το σύνολο της διανοητικής τους ιδιοκτησίας για τους σκοπούς του τερματισμού και του μετριασμού της πανδημίας covid-19, η ίδια η πανδημία κατέδειξε ακόμη πιο έντονα ότι υπάρχουν κενά σε παγκόσμιο επίπεδο για την επιτυχή προστασία των δικαιούχων με ταυτόχρονη ικανοποίηση των αναγκών και αιτημάτων των χρηστών.
Σε κάθε περίπτωση, με δεδομένη την αλλαγή στην αρχιτεκτονική του διαδικτύου, όπου η ιδιότητα του χρήστη και του δικαιούχου βρίσκεται συχνά στο ίδιο πρόσωπο, η επίλυση του ζητήματος πιθανώς να μην κρύβεται πίσω από την επιλογή μεταξύ των αντικρουόμενων συμφερόντων, αλλά στην αναζήτηση τρόπων επίτευξης ισορροπίας μεταξύ αυτών. Θα πρέπει πάντως να αναγνωριστεί ότι η ρήση του γνωστού Βρετανού καλλιτέχνη Banksy “copyright is for losers” είναι ατυχής, ιδιαίτερα καθότι, μεταξύ άλλων, μετά την απόρριψη από το Γραφείο Διανοητικής Ιδιοκτησίας της ΕΕ (EUIPO) του διάσημου γκράφιτι “The Flower Thrower” ή “Flower Bomber” του ίδιου ως εμπορικού σήματος, μάλλον τελικώς με το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας θα πρέπει να αναζητήσει την προστασία των έργων του[16].
Μαρία Γ. Σινανίδου,
Int. IP LL.M.
Certified Mediation Advocate, Δικηγόρος
Υποσημειώσεις:
[1] Ζαν-Ζακ Ρουσό, Πραγματεία περί της καταγωγής και των θεμελίων της ανισότητας ανάμεσα στους ανθρώπους (Μετάφραση Μ. Αλεξίου Καραγκίνη), Σύγχρονη Εποχή 1992, σελ. 126.
[2] Jean-Jacques Rousseau: Abhandlung über die Politische Ökonomie. In: Politische Schriften. Band 1. Paderborn 1977, σελ. 38 (πηγή: https://de.wikipedia.org/wiki/Eigentumstheorien, τελευταία πρόσβαση 28/03/2021).
[3] ‘La plus sacrée, la plus légitime, la plus inattaquable et, si je puis parler ainsi, la plus personnelle de toutes les propriétés, est l’ouvrage, fruit de la pensée d’un écrivain…’
[4] Γ. Κουμάντος, Πνευματική Ιδιοκτησία, σελ. 37 με περαιτέρω παραπομπές σε υποσημειώσεις 89 και 90 (8η έκδοση, Σάκκουλας Αθήνα-Κομοτηνή 2002).
[5] Βλ. και Κοτσίρης-Σταματούδη, Ερμ. Ν. 2121/1993, α. 1 (αρ. περιθ. 5/Κοτσίρης) (Σάκκουλας Αθήνα-Θεσ/κη 2009).
[6] Βλ. Λ. Κοτσίρης ‘Πνευματική Ιδιοκτησία, η πιο ιερή’. Άνοδος, Αμφισβήτηση και η συμβολή της τέχνης, Ομιλία στην Ακαδημία Αθηνών, Πρακτικά Δημόσιας Συνεδρίας της 29ης Νοεμβρίου 2005, 185επ.
[7] Jane C. Ginsburg, From Having Copies to Experiencing Works: The Development of an Access Right in U.S. Copyright Law, US INTELLECTUAL PROPERTY LAW AND POLICY, HUGH HANSEN, ED., EDWARD ELGAR PUBLISHING, 2006; JOURNAL OF THE COPYRIGHT SOCIETY OF THE USA, VOL. 50, P. 113, 2002-2003; COLUMBIA PUBLIC LAW RESEARCH PAPER NO. 8 (2000), σελ. 8 και σελ. 5 υποσημ. 11 με περαιτέρω παραπομπές (πηγή: https://scholarship.law.columbia.edu/faculty_scholarship/1211/, τελευταία πρόσβαση 29/03/2021).
[8] Σύμφωνα με έναν από τους πιο ευρέως χρησιμοποιούμενους ορισμούς της ανοικτής πρόσβασης, ο οποίος στη συνέχεια επιβεβαιώθηκε ως ο ορισμός της ανοικτής πρόσβασης, 10 χρόνια μετά την πρώτη δημοσίευση: https://www.budapestopenaccessinitiative.org/boai-10-recommendations της Πρωτοβουλίας Ανοικτής Πρόσβασης της Βουδαπέστης (Budapest Open Access Initiative).
[9] https://creativecommons.org/.
[10] Για την υποστήριξη της Ανοικτής Πρόσβασης έχουν υιοθετηθεί μια σειρά από διακηρύξεις (http://oad.simmons.edu/oadwiki/Declarations_in_support_of_OA). Μόνο η ελεύθερη ανοικτή πρόσβαση είναι πλήρως συμβατή με τους ορισμούς της ανοικτής πρόσβασης, όπως διατυπώνονται στη Διακήρυξη του Βερολίνου για την Ανοιχτή Πρόσβαση στη Γνώση των Θετικών και Ανθρωπιστικών Επιστημών. (https://openaccess.mpg.de/Berliner-Erklaerung, διαθέσιμη και στα ελληνικά: https://openaccess.mpg.de/67671/BerlinDeclaration_gr.pdf)
[11] L. Lessig, Free Culture, How Big Media uses technology and the Law to lock down culture and control creativity, The Penguin Press, New York, 2004, Σελ. 14 (διαθέσιμο σε: https://web.archive.org/web/20090916145748/http://www.free-culture.cc/freeculture.pdf).
[12] Hilty, R. M., Köklü, K., Moscon, V. et al. International Instrument on Permitted Uses in Copyright Law. IIC 52, 62–67 (2021) (διαθέσιμο σε: https://link.springer.com/article/10.1007/s40319-020-00999-8).
[13] Βλ. α. 9 παρ. 2 Σύμβασης της Βέρνης: ‘Αι νομοθεσίαι των χωρών της Ενώσεως διατηρούν την ευχέρειαν να επιτρέψουν την αναπαραγωγή των εν λόγω έργων εις ωρισμένας ειδικάς περιπτώσεις, υπό τον όρον ότι η τοιαύτη αναπαραγωγή δεν βλάπτει την κανονικής εκμετάλλευσιν του έργου, ούτε προκαλεί αδικαιολόγητον βλάβην εις τα νόμιμα συμφέροντα του δημιουργού’. Βλ. και αντίστοιχη ρύθμιση στον ελληνικό νόμο, ν. 2121/1993, α. 28Γ (Ρήτρα γενικής εφαρμογής επί των περιορισμών): Οι περιορισμοί που προβλέπονται στο τέταρτο κεφάλαιο του Ν. 2121/1993, όπως ισχύει, εφαρμόζονται μόνο σε ορισμένες ειδικές περιπτώσεις, οι οποίες δεν αντίκεινται στην κανονική εκμετάλλευση του έργου ή άλλου προστατευόμενου αντικειμένου και δεν θίγουν αδικαιολόγητα τα έννομα συμφέροντα του δικαιούχου (α. 5 παρ. 5 Οδηγίας 2001/29).
[14] ΟΔΗΓΙΑ (ΕΕ) 2019/790 ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ της 17ης Απριλίου 2019 για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας και τα συγγενικά δικαιώματα στην ψηφιακή ενιαία αγορά και την τροποποίηση των οδηγιών 96/9/ΕΚ και 2001/29/ΕΚ, με προθεσμία ενσωμάτωσης στο εθνικό δίκαιο των κρατών μελών της ΕΕ την 7η Ιουνίου 2021.
[15] Βλ. αιτιολογικές σκέψεις 10, 14 Οδηγίας 2019/790.
[16] EUIPO Cancellation Division C406A, 14/09/2021 CANCELLATION No 33 843 C (INVALIDITY), , Contested trade mark: 012575155.
