Η Ελλάδα τα τελευταία χρόνια κάνει σημαντικά βήματα προς την κατεύθυνση της ψηφιακής μετάβασης της Δικαιοσύνης, αλλά ο ψηφιακός μετασχηματισμός απαιτεί και τα ανάλογα θεσμικά αντίβαρα για την προστασία των προσωπικών δεδομένων και την ασφάλεια και αξιοπιστία των διαδικαστικών πράξεων.
Στην εποχή της ψηφιακής επανάστασης, ο τεχνολογικός μετασχηματισμός της Δικαιοσύνης είναι αναγκαίος. Η ψηφιακή μετάβαση αποτελεί μια δυναμική διαδικασία. Παράλληλα, όμως, απαιτείται και ο προσεκτικός σχεδιασμός για την ορθή μετάβαση στη νέα ψηφιοποιημένη εποχή. Η τεχνολογία μπορεί να αποτελέσει ένα ισχυρό εργαλείο για τον εκσυγχρονισμό των λειτουργιών της Δημόσιας Διοίκησης συνεπώς και του τομέα της Δικαιοσύνης. Αρκεί βέβαια να διασφαλιστούν τα ακριβή κριτήρια χρήσης των νέων τεχνολογιών, ώστε παράλληλα να υπάρξουν τα εχέγγυα δικονομικής προστασίας των δικαιωμάτων των διαδίκων.
Η ψηφιοποίηση των διαδικασιών λαμβάνει ήδη χώρα κυρίως σε τέσσερα μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας- τα δικαστήρια Αθηνών, Πειραιά, Θεσσαλονίκης και Χαλκίδας. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Εθνικής Αρχής Διαφάνειας και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Αποτελεσματικότητα της Δικαιοσύνης («CEPEJ»), μόλις το 17% των ελληνικών δικαστηρίων διέθεταν πλήρως λειτουργικά ψηφιακά εργαλεία διαχείρισης υποθέσεων μέχρι το 2023, ενώ ο ευρωπαϊκός μέσος όρος κυμαινόταν στο 48%. Ειδικά στην Ελλάδα, λιγότερο από το 10% των πολιτικών υποθέσεων διεκπεραιώνονται εξ ολοκλήρου με ψηφιακά μέσα, σε αντίθεση με το 60% στη Γαλλία και το 70% στην Εσθονία.
Οι βασικές κατευθυντήριες της ψηφιακής Δικαιοσύνης
Σύμφωνα με τα στοιχεία του ΟΗΕ τα ψηφιακά εργαλεία δρουν αποτελεσματικά όχι μόνον στην επιτάχυνση της απονομής Δικαιοσύνης, αλλά και στη διαφάνεια και στην προσβασιμότητα των πολιτών σε αυτήν. Ο ν. 4961/2022 «για τις Αναδυόμενες Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών, ενίσχυση της ψηφιακής διακυβέρνησης και άλλες διατάξεις» εισήγαγε βασικές αλλαγές στο στάδιο της κατάθεσης δικογράφου με ηλεκτρονικά μέσα, αλλά και της ενημέρωσης των δικογράφων για την εξέλιξη της διαδικασίας και το στάδιο της ποινικής δικογραφίας. Συγκεκριμένα, το άρθρο 4 του ν. 4961/2022 αναφέρεται στα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης για τη διαδικασία λήψης ή την υποστήριξη της διαδικασίας λήψης μιας απόφασης ή την έκδοση πράξης.
Συγκεκριμένα, στην Ελλάδα, τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει σημαντικά βήματα προς την κατεύθυνση της ψηφιακής δικαιοσύνης και του εκσυγχρονισμού του συστήματος. Το Ολοκληρωμένο Σύστημα Διαχείρισης Δικαστικών Υποθέσεων Πολιτικής και Ποινικής Δικαιοσύνης («ΟΣΔΔΥ-ΠΠ») επιτρέπει την ηλεκτρονική διαχείριση των δικογραφιών, μειώνοντας τον όγκο των εγγράφων και επιταχύνοντας τις διαδικασίες. Όμως, σε αυτό ακόμη το στάδιο λειτουργεί πιλοτικά, μονάχα για την Εισαγγελία Πρωτοδικών Αθηνών. Επιπλέον, η πλατφόρμα της Ηλεκτρονικής Δικαιοσύνης («e-Justice») επιτρέπει την ηλεκτρονική κατάθεση δικογράφων και την παρακολούθηση της πορείας των υποθέσεων. Το ΟΣΔΔΥ-ΠΠ επεκτάθηκε σταδιακά από το 2021 και μετά, με περισσότερους από 4.000 χρήστες (δικαστικοί λειτουργοί και διοικητικό προσωπικό) να έχουν εγγραφεί στο σύστημα μέχρι τα τέλη του 2023. Ωστόσο, λιγότερο από το 30% των πρωτοδικών σε όλη την επικράτεια έχουν πρόσβαση στο σύστημα, ενώ το έργο της πανελλαδικής εφαρμογής του βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη.
Οι τηλεδιασκέψεις στις δικαστικές διαδικασίες έχουν επίσης ενισχυθεί, επιτρέποντας την εξέταση μαρτύρων ή την παρουσίαση στοιχείων χωρίς τη φυσική παρουσία των εμπλεκομένων. Οι τηλεδιασκέψεις δικαστικών διαδικασιών βρίσκεται επίσης σε πιλοτικό επίπεδο. Παράλληλα, η χρήση τεχνητής νοημοσύνης σε εφαρμογές νομικής έρευνας βοηθά δικαστές και δικηγόρους να αναλύσουν ταχύτερα τη νομολογία και τις προηγούμενες αποφάσεις. Όμως, σε γενικό επίπεδο οι ψηφιακές εφαρμογές στον τομέα της Δικαιοσύνης βρίσκονται ακόμη σε ένα πιλοτικό στάδιο, με αποτέλεσμα να εφαρμόζεται στην πράξη ένα μεικτό σύστημα: συγκερασμός αναλογικής μορφής, με τη χρήση των παραδοσιακών μέσων κατάθεσης δικογράφων και ενημέρωσης δικασίμων και ψηφιακής μορφής, κυρίως για το Πρωτοδικείο Αθηνών και τα τέσσερα μεγάλα αστικά κέντρα.
Ένα γνωστό παράδειγμα χρήσης των ψηφιακών μέσων αποτελεί η πλατφόρμα του «Εξωδικαστικού Μηχανισμού» του ν. 4738/2020, στην οποία ο οφειλέτης υποβάλλει αίτηση εξωδικαστικής ρύθμισης οφειλών ηλεκτρονικά στην Ειδική Γραμματεία Διαχείρισης Ιδιωτικού Χρέους («Ε.Γ.Δ.Ι.Χ.») και μετά το πέρας της διαδικασίας αναρτάται η τελική πρόταση-συμφωνία για την αναδιάρθρωση των χρεών. Η πρόταση της αναδιάρθρωσης-ρύθμισης εξάγεται από το υπολογιστικό εργαλείο της πλατφόρμας του συστήματος, το οποίο σταθμίζει τα εισοδήματα του οφειλέτη και την αξία της περιουσίας.
Ψηφιακή Δικαιοσύνη και Αρχές του Κράτους Δικαίου
Όμως, για την εύρυθμη λειτουργία του τομέα της Δικαιοσύνης είναι απαραίτητος ο ολοκληρωμένος σχεδιασμός του νέου ψηφιακού δικαστικού χάρτη, επί τη βάσει των πέντε (5) θεμελιωδών αρχών που έχει θέσει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την Αποτελεσματικότητας της Δικαιοσύνης («European Commission for the Efficiency of Justice», «CEPEJ») στον Χάρτη Δεοντολογίας για την Τεχνητή Νοημοσύνη. Η τήρηση τω συγκεκριμένων δικαιικών αρχών συμβάλλει στην ορθή οριοθέτηση της χρήσης των νέων τεχνολογιών στον τομέα της Δικαιοσύνης, αλλά και στην ασφάλεια των δικονομικών δικαιωμάτων των διαδίκων.
Τα συμβαλλόμενα κράτη θα πρέπει να συμμορφώνονται κατά το στάδιο της υιοθέτησης των μέτρων ψηφιοποίησης των εθνικών τους δικαστικών συστημάτων και της εισαγωγής των εφαρμογών Τεχνητής Νοημοσύνης («ΤΝ»), με την αρχή του σεβασμού των θεμελιωδών δικαιωμάτων («respect of the fundamental human rights»), την αρχή της ίσης μεταχείρισης και αποφυγής διακρίσεων σε βάρος ατόμων ή ομάδων πληθυσμών («equality and no discrimination against»), την αρχή της ασφάλεια-εμπιστευτικότητας-ποιότητας και ακεραιότητας του συστήματος («security-confidentiality and integrity»), την αρχή της διαφάνειας και συνοδευτικά της αμεροληψίας («transparency and impartiality») και τέλος την αρχή της αυτονομίας και ανεξαρτησίας («independence»).
Τα όρια της εύλογης χρήσης των τεχνολογικών συστημάτων δύναται να προσδιοριστούν βοηθητικά από το σκοπό και την έκταση του δικαιώματος δικαστικής προστασίας των διαδίκων σε ένα τεχνολογικά ανεπτυγμένο και συγχρόνως ευνομούμενο κράτος. Η ορθή χρήση της τεχνολογίας στο σύστημα απονομής Δικαιοσύνης διασφαλίζει την ίση και αμερόληπτη μεταχείριση των διαδίκων, ανάλογα με τα βιοτικά περιστατικά της κάθε υπόθεσης.
Ψηφιακή Δικαιοσύνη και Δικαίωμα στη δίκαιη δίκη
Το πλαίσιο δικαστικής προστασίας έχει ορισθεί τόσο σε διεθνές και ευρωπαϊκό επίπεδο, όσο και σε εθνικό δίνοντας έτσι τα απαραίτητα θεσμικά εχέγγυα για την τυπική προστασία των δικαιωμάτων των διαδίκων. Όμως, με την αυξανόμενη ψηφιοποίηση της Δικαιοσύνης παγκοσμίως θα πρέπει να υπάρξει ένα αναθεωρημένο πλαίσιο, το οποίο θα προσαρμόζεται στις τεχνολογικές εξελίξεις.
Σε εθνικό επίπεδο, είναι χρήσιμο να επισημανθεί ότι το δικαίωμα δικαστικής προστασίας κατοχυρώνεται ρητά στο άρθρο 20 παρ. 1 Συντάγματος και συνδέεται αναπόσπαστα με την κατοχύρωση της αρχής του κράτους δικαίου. Σε διεθνές επίπεδο, το δικαίωμα δικαστής προστασίας εντοπίζεται στο άρθρο 8 και 10 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του ΟΗΕ και στο άρθρο 14 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα, αλλά και στα άρθρα 6 και 13 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου («ΕΣΔΑ»).
Το εγγυητικό περιεχόμενο του δικαιώματος σε δίκαιη δίκη άπτεται τόσο της ίσης πρόσβασης στο σύστημα απονομής Δικαιοσύνης, δηλαδή του δικαιώματος παροχής έννομης προστασίας, όσο και στην ίση απόλαυση των θεσμικών και διαδικαστικών εγγυήσεων κατά το πέρας της ακροαματικής διαδικασίας. Το κανονιστικό πλαίσιο του θεμελιώδους αυτού δικαιώματος εκτείνεται στη διασφάλιση πλήρους και αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας για όλους τους διαδίκους. Δεν αρκεί δηλαδή η άσκηση του δικαιώματος προσφυγής σε ένα δικαστήριο, αλλά απαιτείται και η δικαστική επίλυση της διαφοράς με τον εναργέστερο νομικά τρόπο.
Επομένως, γίνεται κατανοητό ότι η εισαγωγή των τεχνολογικών συστημάτων στον τομέα της Δικαιοσύνης εγείρει κάποια σημαντικά ζητήματα προς επίλυση. Θα μπορεί ένας πολίτης να ασκήσει έφεση σε μια απόφαση που εκδόθηκε από έναν αλγόριθμο; Τι θα γίνει με την προστασία των προσωπικών δεδομένων των διαδίκων; Θα είναι αμερόληπτος ο αλγόριθμος;
Το βέβαιο είναι ότι θα πρέπει να διασφαλιστεί η αποσόβηση της διάδοσης κοινωνικών προκαταλήψεων και διακρίσεων από τα ψηφιακά εργαλεία. Αν τα δεδομένα που χρησιμοποιούνται για την εκπαίδευση των συστημάτων είναι μεροληπτικά, τότε και οι αποφάσεις που προκύπτουν μπορεί να είναι επίσης μεροληπτικές. Επιπλέον, το ζήτημα της προστασίας των προσωπικών δεδομένων αποτελεί μια διακυβευόμενη πρόκληση, καθώς η ψηφιοποίηση των δικαστικών διαδικασιών και δικαστικών αποφάσεων απαιτεί αυξημένη διαχείριση και ασφάλεια των δεδομένων.
Στο εγγύς μέλλον τόσο σε νομοθετικό, όσο και σε δικαστικό επίπεδο τα αρμόδια θεσμικά όργανα θα κληθούν να ορίσουν ένα σαφές θεσμικό πλαίσιο ενσωμάτωσης και χρήσης των νέων τεχνολογιών στο δικαστικό σύστημα, το οποίο θα εγγυάται την ορθή εφαρμογή των ψηφιακών μέσων και την προστασία των προσωπικών δεδομένων. Τι θα γίνει όμως με τον παράγοντα της αμεροληψίας των αλγορίθμων; Εκεί το ζήτημα περιπλέκεται και συνθετοποιείται, καθώς τίθενται ζητήματα δικαίου, ηθικής και τεχνολογίας, τα οποία θα πρέπει να απαντηθούν διεπιστημονικά και άμεσα.
Ειρήνη Π. Περπερίδου
