Εισαγωγή
Είναι γεγονός ότι η Κοινωνία μας σήμερα, στο πρώτο τέταρτο του 21ου αιώνα, διανύει την περίοδο της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης[1], με την αθρόα και (σχεδόν) καθολική χρήση συστημάτων Τ.Ν.[2] τόσο σε επίπεδο Δημόσιας Διοίκησης, αλλά και στις ιδιωτικές-προσωπικές σχέσεις. Στο πλαίσιο της τεχνολογικής αναβάθμισης και του εκσυγχρονισμού της Δημόσιας Διοικήσεως στην Ελλάδα, η Δημόσια Διοίκηση έχει τη δυνατότητα να αξιοποιεί τις νέες τεχνολογίες και τα σύγχρονα ηλεκτρονικά συστήματα, προκειμένου να γίνει πιο ανταγωνιστική και να ανταποκρίνεται στις σύγχρονες απαιτήσεις της κοινωνίας. Τούτο συνεπάγεται τη χρήση από τα αρμόδια όργανά της και των εφαρμογών/συστημάτων Τ.Ν. και την εξοικείωσή τους με αυτά.[3] Παράλληλα με τη χρήση της Τ.Ν. ως «εργαλείο» στον δημόσιο τομέα, η χρήση των συστημάτων και εφαρμογών της Τ.Ν. διευκολύνει και τις συναλλακτικές σχέσεις στον ιδιωτικό τομέα[4] και χρησιμοποιείται ευρέως στον εργασιακό τομέα. Παρατηρείται, δηλαδή, μία ευρεία και (σχεδόν) καθολική εφαρμογή της Τ.Ν., διά των ειδικότερων συστημάτων της, σε όλο τον καθημερινό βίο του ανθρώπου, ώστε να τον διευκολύνει και να διεκπεραιώνονται ταχύτερα και (ίσως) αποτελεσματικότερα οι εργασίες, τόσο στον δημόσιο, όσο και στον ιδιωτικό τομέα.
Εντούτοις, αυτή η γενικευμένη χρήση συστημάτων Τ.Ν. δεν είναι απαλλαγμένη από ελαττώματα και εγγενείς αδυναμίες, κυρίως ως προς την αποτελεσματική προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Τίθενται ακόμη «ηθικά διλήμματα» και ζητήματα δεοντολογίας από τη χρήση τέτοιου είδους τεχνολογιών.[5] Τούτο, διότι η χρήση συστημάτων Τ.Ν. ενέχει (μεταξύ άλλων και) κινδύνους για τη διασφάλιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου ως προσώπου και οι οποίοι (κίνδυνοι) χρήζουν άμεσης αντιμετώπισης. Κρίνεται σκόπιμο τα συστήματα Τ.Ν. να συμμορφώνονται με τις αρχές[6] και τους κανόνες δεοντολογίας, ιδιαίτερα με την αρχή του σεβασμού της αυτονομίας του ανθρώπου ως ειδικότερη έκφανση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, του σεβασμού του Κράτους Δικαίου, της Δικαιοσύνης και της Δημοκρατίας[7], της ισότητας και της απαγόρευσης των διακρίσεων.[8]
Προς τούτο, είναι σημαντική η ύπαρξη Ανεξάρτητων Αρχών οι οποίες θα εποπτεύουν τη λειτουργία των συστημάτων Τ.Ν., ως προς την τήρηση ιδίως του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της νομιμότητας, της διαφάνειας, αλλά και της ευημερίας των ανθρώπων, οι οποίοι θα χρησιμοποιούν την Τ.Ν. ως εργαλείο για την προστασία της ποιότητας της ζωής τους[9].
Η παρούσα μελέτη επιμερίζεται σε τρεις ενότητες. Στην πρώτη ενότητα αναπτύσσεται ο θεσμικός ρόλος και η λειτουργία των Εθνικών Ανεξάρτητων Αρχών που είναι συνταγματικά κατοχυρωμένες (1). Ακολούθως, η δεύτερη ενότητα εξετάζει την αυξανόμενη χρήση των συστημάτων Τ.Ν. στη Χώρα μας (2) και, τέλος, η τρίτη ενότητα της μελέτης ερευνά την εποπτεία των συστημάτων της Τ.Ν. (3). Η μελέτη ολοκληρώνεται με την εξαγωγή των συμπερασμάτων και τις προτάσεις του γράφοντος.
1. Ο θεσμικός ρόλος και η λειτουργία των συνταγματικά κατοχυρωμένων Εθνικών Ανεξάρτητων Αρχών
Προκειμένου να διασφαλίζονται τα δικαιώματα του πολίτου με τον καλύτερο δυνατό τρόπο και να λαμβάνει χώρα αποτελεσματικότερος έλεγχος της διοικητικής δράσεως, θεσπίστηκαν στην Ελλάδα οι (Εθνικές) Ανεξάρτητες Αρχές[10], όπως και σε άλλα ευρωπαϊκά κράτη[11]. Η εν λόγω καθολικότητα του θεσμού των Ανεξάρτητων Αρχών ερείδεται κατά βάση στην αναγκαιότητα της προσαρμογής των κρατών στις σύγχρονες συνθήκες της ζωής, στην αδυναμία ικανοποιητικής ανταπόκρισης της Δημόσιας Διοικήσεως στους σύγχρονους τομείς του βίου, στην προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου απέναντι στις σύγχρονες (τεχνολογικές) απειλές, στη συνεχή ανάγκη για διοικητική μεταρρύθμιση, στη διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, στην εισαγωγή του New Public Management, στην ανάγκη για αντιμετώπιση ενός επιτακτικού γεγονότος ή για την αναμόρφωση ενός κράτους που βρίσκεται σε κρίση, καθώς και στις απαιτήσεις της ψηφιακής-ηλεκτρονικής εποχής.[12] Οι Ανεξάρτητες Αρχές δεν υπάγονται στον ιεραρχικό έλεγχο από την Κεντρική Δημόσια Διοίκηση, καίτοι αποτελούν όργανα του Κράτους (εντάσσονται στο νομικό πρόσωπο του Κράτους και στερούνται δικής τους νομικής προσωπικότητας), αλλά οι ενέργειές τους ελέγχονται μόνο δικαστικά. Τα δε μέλη τους έχουν προσωπική και λειτουργική ανεξαρτησία, όπως οι δικαστικοί λειτουργοί. Τούτο, διότι ούτε λαμβάνουν εντολές από κάποιο άλλο ιεραρχικά ανώτερο όργανο, ούτε επιτρέπεται η παρέμβαση στο έργο τους από άλλα κρατικά όργανα. Τούτο ήταν αποτέλεσμα του αιτήματος να απομακρυνθεί η Δημόσια Διοίκηση από την «κομματική πατρωνεία»[13]. Έχουν δε, ρυθμιστικές, κανονιστικές και κυρωτικές αρμοδιότητες, ανάλογα με το αντικείμενό τους.
Η ενότητα αυτή εξετάζει το θεσμικό ρόλο και τη λειτουργία των Ανεξάρτητων Αρχών της Χώρας μας που είναι συνταγματικά κατοχυρωμένες.[14]
Το ισχύον Σύνταγμα της Ελλάδας προβλέπει πέντε Ανεξάρτητες Αρχές, οι οποίες είναι: (α) η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα (ΑΠΔΠΧ), (β) η Αρχή Διασφάλισης του Απορρήτου των Επικοινωνιών (ΑΔΑΕ), (γ) το Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης (ΕΣΡ), (δ) το Ανώτατο Συμβούλιο Επιλογής Προσωπικού (ΑΣΕΠ) και (ε) ο Συνήγορος του Πολίτη (ΣτΠ), οι οποίες δεν μπορούν να καταργηθούν με νόμο, αλλά μόνο με σχετική αναθεώρηση του Συντάγματος.
Πιο συγκεκριμένα, η ΑΠΔΠΧ[15] κατοχυρώνεται στο αρ. 9Α του Συντ. και έχει ως αντικείμενο (εκτός των λοιπών αρμοδιοτήτων που ανατίθενται σε αυτήν) την προστασία του ατόμου από την επεξεργασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα. Παράλληλα, είναι επιφορτισμένη με την εποπτεία της εφαρμογής του Γενικού Κανονισμού για την Προστασία των Δεδομένων (GDPR)[16], καθώς και της εθνικής νομοθεσίας περί προσωπικών δεδομένων (ενδ. Ν. 3471/2006, Ν. 4624/2019).
Η ΑΔΑΕ[17] συγκροτήθηκε και λειτουργεί βάσει της διατάξεως της παρ. 2 του αρ. 19 του Συντ. σε συνδυασμό με τις διατάξεις του Ν. 3115/2003 περί ίδρυσής της.[18] Σκοπός της είναι η διασφάλιση του απορρήτου των επιστολών, της ανταποκρίσεως και της επικοινωνίας. Ο σκοπός της επιτελείται με τη διενέργεια ελέγχων σε εγκαταστάσεις δημοσίων και ιδιωτικών φορέων που είναι επιφορτισμένοι με τηλεπικοινωνιακές, ταχυδρομικές και συναφείς υπηρεσίες, προκειμένου να διασφαλίσει ότι τηρείται το απόρρητο. Προβαίνει δε σε ακροάσεις των ανωτέρω παρόχων υπηρεσιών αναφορικά με τη διερεύνηση τελέσεως ενδεχόμενων παραβάσεων της νομοθεσίας περί διασφαλίσεως του απορρήτου. Ιδιαίτερη βαρύτητα έχει ο έλεγχος νομιμότητας με τον οποίο είναι επιφορτισμένη, όταν λαμβάνει χώρα άρση του απορρήτου. Εν προκειμένω, η Αρχή ελέγχει εάν τηρήθηκαν οι προβλεπόμενες στο νόμο διαδικασίες καθώς και οι όροι και οι προϋποθέσεις που θέτει η νομοθεσία περί άρσεως του απορρήτου. Εκδίδει κανονιστικές πράξεις, γνωμοδοτήσεις και συστάσεις σχετικά με τη διασφάλιση του απορρήτου και εξετάζει τις σχετικές καταγγελίες, επιβάλλοντας τις προβλεπόμενες στην κείμενη νομοθεσία διοικητικές κυρώσεις.
Η ίδρυση του ΕΣΡ[19] προβλέπεται στο αρ. 15 παρ. 2 του Συντ. και έλαβε χώρα με τους Ν. 1730/1987 περί ΕΡΤ, Ν. 1866/1989 περί ιδρύσεως ΕΣΡ και Ν. 2863/2000 περί ΕΣΡ. Ως Ανεξάρτητη Αρχή διαθέτει τόσο γνωμοδοτικές, αποφασιστικές, όσο και ελεγκτικές αρμοδιότητες αναφορικά με τη ραδιοτηλεόραση και το διαδίκτυο (Ν. 4779/2021). Οι δε πράξεις που εκδίδει στο πλαίσιο ασκήσεως των αποφασιστικών του αρμοδιοτήτων είναι εκτελεστές ατομικές διοικητικές πράξεις, οι οποίες δύναται τα προσβληθούν δικαστικά. Πολύ σημαντικό είναι ότι χορηγεί, ανανεώνει, αλλά και ανακαλεί τις άδειες για παροχή ραδιοτηλεοπτικών υπηρεσιών.
Αναφορικά με το ΑΣΕΠ[20], η ίδρυσή του προβλέπεται στη διάταξη της παρ. 7 του αρ. 103 του Συντ. και η σύστασή του έλαβε χώρα με τον Ν. 2190/1994, ο οποίος αντικαταστάθηκε με τον Ν. 4765/2021. Το ΑΣΕΠ επιλέγει με αντικειμενικά κριτήρια το τακτικό προσωπικό του δημόσιου και ευρύτερου δημόσιου τομέα, διεξάγει τη διαδικασία επιλογής σε θέσεις ευθύνης του ανωτέρω προσωπικού και διενεργεί ελέγχους επί των διαδικασιών προσλήψεως. Σκοπός είναι να διασφαλιστεί η ουδετερότητα της Δημόσιας Διοικήσεως, με συνθήκες αξιοκρατίας, αντικειμενικότητας, δημοσιότητας και διαφάνειας, ώστε να δίδονται ίσες ευκαιρίες σε όλους τους πολίτες.
Τέλος, η Ανεξάρτητη Αρχή του ΣτΠ[21] είναι μονοπρόσωπη Αρχή και προβλέπεται στη διάταξη της παρ. 9 του αρ. 103 του Συντ. Ιδρύθηκε με τον Ν. 2477/1997 και λειτουργεί με τον Ν. 3094/2003 και το π.δ. 273/1999 περί κανονισμού λειτουργίας του. Επικουρείται από έξι Βοηθούς Συνηγόρους με έξι «κύκλους» δραστηριοτήτων: (α) Κύκλος Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, (β) Κύκλος Κοινωνικής Προστασίας, (γ) Κύκλος Ποιότητας Ζωής, (δ) Κύκλος Σχέσεων Κράτους-Πολίτη, (ε) Κύκλος Δικαιωμάτων του Παιδιού, (στ) Κύκλος Ίσης Μεταχείρισης. Η κύρια αρμοδιότητα του ΣτΠ είναι η διαμεσολάβηση ανάμεσα στους πολίτες και τη Δημόσια Διοίκηση, (όπου περιλαμβάνονται το Δημόσιο, οι ΟΤΑ α’ και β’ βαθμού, τα λοιπά ΝΠΔΔ, τα κρατικά ΝΠΙΔ, οι δημόσιες επιχειρήσεις, οι επιχειρήσεις των ΟΤΑ και οι επιχειρήσεις, την διοίκηση των οποίων ορίζει άμεσα ή έμμεσα το Δημόσιο με διοικητική πράξη ή ως μέτοχος), προκειμένου να προστατεύονται τα δικαιώματα των διοικουμένων, να τηρείται η αρχή της νομιμότητας από τα όργανα της Δημόσιας Διοικήσεως, καταπολεμώντας παράλληλα την κακοδιοίκηση και (μεταξύ ιδιωτών) προωθώντας τις ίσες ευκαιρίες και την ίση μεταχείριση μεταξύ ανδρών και γυναικών στην αγορά εργασίας, σύμφωνα με τη διάταξη της παρ. 1 του αρ. 1 του Ν. 3094/2003. Επίσης, παρακολουθεί γενικά την τήρηση της αρχής της ίσης μεταχείρισης όλων των εργαζομένων, τόσο στον ιδιωτικό, όσο και στον δημόσιο τομέα, «ανεξαρτήτως φυλής, χρώματος, εθνικής ή εθνοτικής καταγωγής, γενεαλογικών καταβολών, θρησκευτικών ή άλλων πεποιθήσεων, αναπηρίας ή χρόνιας πάθησης, ηλικίας, οικογενειακής ή κοινωνικής κατάστασης, σεξουαλικού προσανατολισμού, ταυτότητας ή χαρακτηριστικών φύλου» (παρ. 1 του αρ. 1 του Ν. 3094/2003). Ακόμη, μεριμνά για την προάσπιση των δικαιωμάτων του παιδιού. Τέλος, διερευνά τυχόν καταγγελίες περί παραβιάσεων των δικαιωμάτων ή εννόμων συμφερόντων φυσικών ή νομικών προσώπων, όπως αναλύονται στη διάταξη της παρ. 3 του αρ. 3 του Ν. 3094/2003.
Γενικά, παρατηρείται ότι, σύμφωνα με τη διάταξη της παρ. 2 του αρ. 101Α του Συντ., τα μέλη όλων των ως άνω Ανεξάρτητων Αρχών επιλέγονται από τη Διάσκεψη των Προέδρων της Βουλής, ως «ιδιότυπο κοινοβουλευτικό όργανο»[22], είτε ομόφωνα είτε με αυξημένη πλειοψηφία των 3/5, όπως αναλυτικά προβλέπονται στον Κανονισμό της Βουλής. Όμως, η ανωτέρω πρόβλεψη επιλογής αποδείχθηκε «προβληματική» στην πράξη και ένεκα τούτου, έχει δεχθεί κριτική.[23] Αυτή συνίσταται στο γεγονός ότι δεν προβλέπεται -μεταξύ άλλων- ακρόαση των υποψηφίων μελών, ούτε υπάρχει κάποια σαφής και διαφανής διαδικασία επιλογής τους.[24] Ως εκ τούτου, προτείνεται από τον Καθηγητή του Παντείου Πανεπιστημίου, κ. Ξ. Κοντιάδη ο ορισμός της Ολομέλειας της Βουλής, ως αρμόδιο όργανο επιλογής των ανωτέρω μελών, όπου η επιλογή θα λαμβάνει χώρα με τη σύμπραξη τουλάχιστον τριών κοινοβουλευτικών ομάδων, όταν οι τελευταίες θα είναι άνω των πέντε και σε περίπτωση που αυτές είναι έως τέσσερις, τότε θα πρέπει να συμπράττουν τουλάχιστον δύο εξ αυτών.[25] Επίσης, θα πρέπει να διασφαλίζεται ότι η διαδικασία επιλογής θα είναι διαφανής και θα έχει την απαιτούμενη δημοσιότητα, με ενδεχόμενη συμμετοχή και του Προέδρου της Δημοκρατίας, ενώ η ψηφοφορία θα είναι μυστική.[26]
2. Η ολοένα αυξανόμενη χρήση συστημάτων Τ.Ν. στην Ελλάδα
Η παρούσα ενότητα της μελέτης εξετάζει το σύγχρονο κοινωνικό φαινόμενο της χρήσης συστημάτων Τ.Ν. τόσο από τη Δημόσια Διοίκηση, όσο και από τους πολίτες-διοικουμένους στις σχέσεις τους με τη Δημόσια Διοίκηση, αλλά και στις μεταξύ τους σχέσεις ως ιδιώτες. Πιο συγκεκριμένα, στην πρώτη υποενότητα ερευνάται το φαινόμενο της χρήσης των συστημάτων Τ.Ν., οι προκλήσεις και οι κίνδυνοι που ενδεχομένως ανακύπτουν (2.1.) και ακολούθως, στη δεύτερη υποενότητα αναπτύσσεται η βασική ενωσιακή και εθνική νομοθεσία αναφορικά με την εφαρμογή της Τ.Ν. (2.2.).
2.1. Το φαινόμενο χρήσης συστημάτων Τ.Ν., οι προκλήσεις και οι κίνδυνοι
Η διαρκώς αυξανόμενη χρήση συστημάτων Τ.Ν. -πέραν των πολλών θετικών στοιχείων που έχει εμφανίσει, όπως είναι ιδίως η ταχύτητα στο συναλλακτικό βίο και η αποτελεσματικότερη διοικητική διαδικασία, με την παράλληλη καλλιέργεια του αισθήματος της ασφάλειας του διοικουμένου, λόγω της δυνατότητας μεγαλύτερης τεκμηρίωσης και ακρίβειας των διοικητικών πράξεων[27]– ενέχει κινδύνους ως προς την ασφάλεια και την προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου[28]. Πιο συγκεκριμένα, οι κίνδυνοι αυτοί εντοπίζονται στην προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και στην ύπαρξη των διακρίσεων και των κοινωνικών προκαταλήψεων.
Αναφορικά με την ασφάλεια και την προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, η χρήση εφαρμογών Τ.Ν. θα πρέπει να εξετάζεται λεπτομερώς. Τούτο, λόγω κυρίως της φύσεως των δεδομένων, του αυστηρού νομοθετικού πλαισίου προστασίας τους (συνταγματική προστασία και Γενικός Κανονισμός για την Προστασία Δεδομένων/GDPR) και της δυνατότητας προσβολής των προσωπικών δεδομένων με τις νέες τεχνολογίες.
Προκειμένου να λειτουργήσουν αποδοτικότερα, τα συστήματα Τ.Ν. συλλέγουν και επεξεργάζονται μεγάλο όγκο δεδομένων (big data), όπου ενυπάρχουν και δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα. Τούτο ενισχύεται και από την έλλειψη διαφάνειας που υπάρχουν στα «μαύρα κουτιά» (black box)[29] που χρησιμοποιούνται από αλγορίθμους, ενώ στον GDPR τονίζεται ότι η επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων θα πρέπει να είναι σύννομη και διαφανής αναφορικά με το υποκείμενο των προσωπικών δεδομένων (αρ. 5 GDPR).[30] Επιπρόσθετα, η Δημόσια Διοίκηση δεν έχει συνήθως προηγμένης τεχνολογίας συστήματα ηλεκτρονικής ασφάλειας, ενώ οι εφαρμογές Τ.Ν. είναι ευάλωτες σε κυβερνοεπιθέσεις, όπως είναι για παράδειγμα η παραπλάνηση ηλεκτρονικών συστημάτων μέσω αλλοιωμένων δεδομένων.[31]
Ακόμη, λόγω της πολυπλοκότητας των συστημάτων Τ.Ν., η προστασία των προσωπικών δεδομένων δεν μπορεί να είναι πλήρης, καθόσον δυσχεραίνεται η ουσιαστική άσκηση των επιμέρους δικαιωμάτων των διοικουμένων, όπως είναι το δικαίωμα στη λήθη[32], κατ’ άρθρο 17 του GDPR. Για τους λόγους αυτούς, αυξάνεται ο κίνδυνος παραβιάσεως των ανωτέρω συστημάτων και εγείρονται ζητήματα προστασίας των προσωπικών δεδομένων.
Ιδιαίτερος κίνδυνος από την αλόγιστη χρήση συστημάτων Τ.Ν. ελλοχεύει σχετικά με την εμφάνιση αδικαιολόγητων διακρίσεων και τη συντήρηση κοινωνικών προκαταλήψεων. Πιο συγκεκριμένα, τίθενται ζητήματα ισότητας και δικαιοσύνης από τη χρήση εφαρμογών Τ.Ν. τόσο στο δημόσιο τομέα, όσο και στον ιδιωτικό. Τούτο, διότι η Τ.Ν. δύναται να αναπαράγει τις προκαταλήψεις, οι οποίες έχουν εμφιλοχωρήσει στο σύστημα.[33] Τούτο, διότι τα συστήματα Τ.Ν. εκπαιδεύονται με δεδομένα τα οποία πολλές φορές μπορεί να περιέχουν υφιστάμενες προκαταλήψεις[34] (ιστορικές ή/και κοινωνικές), όπως για παράδειγμα ένα σύστημα Τ.Ν. που χρησιμοποιεί αλγορίθμους για τις προσλήψεις υπαλλήλων, όπου ευνοείται μία συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα. Συνεπώς, το σύστημα Τ.Ν. αναπαράγει τις προκαταλήψεις αυτές και έτσι, η Δημόσια Διοίκηση οδηγείται σε μεροληπτικές αποφάσεις, σε διακριτική μεταχείριση πολιτών έναντι άλλων, σε νομικά πλημμελείς και άρα, ακυρωτέες αποφάσεις.
Περαιτέρω, εκτός από την προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, τον κίνδυνο των αδικαιολόγητων διακρίσεων και την αναπαραγωγή κοινωνικών προκαταλήψεων, εγείρονται και άλλες νομικές προκλήσεις, όπως είναι τα ζητήματα ευθύνης σε περίπτωση που μία εφαρμογή Τ.Ν. προκάλεσε βλάβη, αλλά και ζητήματα διανοητικής ιδιοκτησίας, κυρίως ως προς τον εντοπισμό του δημιουργού δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Επίσης, δυστυχώς λαμβάνει συχνά χώρα όχι μόνο η μη ορθολογική χρήση συστημάτων Τ.Ν., αλλά και η χρήση τους για εγκληματικούς σκοπούς, όπως είναι οι κυβερνοεπιθέσεις και το ψεύτικο ψηφιακό περιεχόμενο (deepfake), το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί για παράνομες ενέργειες, όπως είναι για παράδειγμα η απάτη και η διασπορά ψευδών ειδήσεων. Εν προκειμένω, η πρόκληση είναι η πλήρης εξασφάλιση ότι τα συστήματα Τ.Ν. θα λειτουργούν με ασφάλεια και αξιοπιστία, σεβόμενα κυρίως την αστάθμιστη αρχή της αξίας του ανθρώπου και το Κράτος Δικαίου.
Προς τούτο, ήτοι προς διασφάλιση ιδίως της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, ορίζονται κάποιες κατευθυντήριες γραμμές ηθικής και δεοντολογίας.[35] Πιο συγκεκριμένα, η ίδια η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επισήμανε τη σπουδαιότητα και αναγκαιότητα της καταρτίσεως κατευθυντήριων γραμμών ηθικής και δεοντολογίας για τη χρήση συστημάτων Τ.Ν., εκδίδοντας την με αριθμ. COM(2018) 237 final ανακοίνωσή της με τίτλο «Τεχνητή νοημοσύνη για την Ευρώπη».[36] Δόθηκε ιδιαίτερη βαρύτητα όχι μόνο στο δικαίωμα στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια και στην ελευθερία του ατόμου, αλλά και στο σεβασμό στη Δημοκρατία, τη Δικαιοσύνη και το Κράτος Δικαίου, στην ισότητα και την απαγόρευση των διακρίσεων, καθώς και στην αλληλεγγύη και στο σεβασμό των δικαιωμάτων των πολιτών.[37] Η δε Ανεξάρτητη Ομάδα Εμπειρογνωμόνων Υψηλού Επιπέδου για την Τεχνητή Νοημοσύνη κατήρτισε τις Κατευθυντήριες γραμμές δεοντολογίας για αξιόπιστη Τεχνητή Νοημοσύνη[38], όπου ανέπτυξε τις τέσσερις δεοντολογικές αρχές οι οποίες εδράζονται στα προρρηθέντα θεμελιώδη δικαιώματα και είναι: (α) ο σεβασμός της ανθρώπινης αυτονομίας, όπου ο άνθρωπος κατά την αλληλεπίδρασή του με τα συστήματα Τ.Ν. διατηρεί την αυτοδιάθεσή του και δεν καθυποτάσσεται ούτε «αγελοποιείται», (β) η πρόληψη της βλάβης, που σημαίνει ότι τα συστήματα Τ.Ν. δεν δημιουργούν ούτε επιδεινώνουν τυχόν βλάβες ούτε επηρεάζουν αρνητικά τον άνθρωπο, (γ) η δικαιοσύνη (ουσιαστική και διαδικαστική), η οποία δεν θα πρέπει να θίγεται από τη χρήση των ως άνω συστημάτων, θα πρέπει να παραμένει αμερόληπτη και οι πράξεις που εκδίδονται από συστήματα Τ.Ν. και από τους ανθρώπους που τα χειρίζονται να μπορούν να αμφισβητηθούν δικαστικά και (δ) η επεξηγησιμότητα, σύμφωνα με την οποία «[…] οι διαδικασίες πρέπει να είναι διαφανείς, οι δυνατότητες και ο σκοπός των συστημάτων ΤΝ να κοινοποιούνται ανοικτά και οι αποφάσεις, στο μέτρο του δυνατού, να επεξηγούνται στους άμεσα και έμμεσα επηρεαζόμενους […]»[39].[40]
Λόγω, όμως της βαρύτητας και σπουδαιότητας των ως άνω προκλήσεων και της διαρκώς αυξανόμενης χρήσης συστημάτων Τ.Ν., θεωρήθηκε ότι η Τ.Ν. «δεν μπορεί να τεθεί υπό τη σκέπη μιας ήδη υπάρχουσας νομοθεσίας, η οποία έχει θεσπισθεί για άλλες ανάγκες»[41] και άρα, «άνοιξε ο δρόμος» για την ψήφιση του Κανονισμού της ΕΕ για την Τ.Ν.[42]
2.2. Το νομοθετικό πλαίσιο εφαρμογής της Τ.Ν.
Επειδή η ύπαρξη συστημάτων Τ.Ν. είναι πλέον γεγονός και η χρήση τους καθίσταται εκ των πραγμάτων αναγκαία, για να αντιμετωπιστούν ταχύτερα και αποτελεσματικότερα ζητήματα του ανθρώπινου βίου, δεν μπορούσε να παραμείνει η ανωτέρω κατάσταση νομικά αρρύθμιστη. Τούτο, όμως, θα πρέπει να λάβει χώρα, όπως επισημαίνει η Αν. Καθηγήτρια του Παντείου Πανεπιστημίου, κ. Φ. Παναγοπούλου, με «προσοχή και περίσκεψη, γιατί η υπερρύθμιση μπορεί να καταπνίξει την καινοτομία […] [και άρα,] η ρύθμιση απαιτεί προσεκτικούς χειρισμούς, καθώς αυτή δρα εκ των υστέρων, αφού διαπραχθεί το σφάλμα στηριζόμενη σε μια δράση εκ των προτέρων»[43].
Η παρούσα υποενότητα αναλύει το βασικό νομοθετικό πλαίσιο εφαρμογής της Τ.Ν.[44] μέσω των συστημάτων και εφαρμογών της, προκειμένου να διασφαλιστεί (όσο αυτό είναι δυνατόν) η δίκαιη και ορθολογική χρήσης της, χωρίς να παραβιάζονται τα ανθρώπινα δικαιώματα. Εν προκειμένω, γίνεται αναφορά στον Κανονισμό της ΕΕ για την Τ.Ν./AI Act (2.2.1.) καθώς και στη βασική ελληνική νομοθεσία για την Τ.Ν., η οποία μάλιστα προηγήθηκε της ψηφίσεως του ανωτέρω Κανονισμού (2.2.2.).
2.2.1. Ο Κανονισμός της ΕΕ για την Τ.Ν.[45]
Η ΕΕ θέσπισε τον υπ’ αριθμ. 2024/1689 Ευρωπαϊκό Κανονισμό για την ΤΝ[46], με σκοπό, κατ’ άρθρο 1 του Κανονισμού, την προώθηση «ανθρωποκεντρικής και αξιόπιστης» Τ.Ν. Σκοπός, μεταξύ άλλων, είναι η διασφάλιση: (α) των δικαιωμάτων τα οποία κατοχυρώνονται στον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ, (β) της Δημοκρατίας και (γ) του Κράτους Δικαίου. Αν και έχει δεχθεί κριτική[47], εντούτοις ο ως άνω Ευρωπαϊκός Κανονισμός προσπαθεί να ρυθμίσει τη χρήση της Τ.Ν. σε τομείς οι οποίοι εμπίπτουν στο Ενωσιακό Δίκαιο, ως προσπάθεια διασφάλισης των θεμελιωδών δικαιωμάτων.
Χαρακτηριστικό του Κανονισμού είναι η ρητή αναφορά στα συστήματα Τ.Ν. υψηλού κινδύνου περί της υποχρέωσης υπάρξεως ανθρώπινης εποπτείας (αρ. 14), αλλά και περί υποχρέωσης ακρίβειας, στιβαρότητας και κυβερνοασφάλειας (αρ. 15). Σημειώνεται δε ότι σε ιδιαίτερο τμήμα του Κανονισμού (Τμήμα 3) αναγράφονται λεπτομερώς οι υποχρεώσεις που έχουν οι πάροχοι και οι φορείς εφαρμογής των συστημάτων Τ.Ν. υψηλού κινδύνου, με βασικό πυλώνα του, το αρ. 27 του Κανονισμού, όπου αναλύεται η υποχρέωση οργανισμών δημοσίου δικαίου και λοιπών οντοτήτων να προβαίνουν σε εκτίμηση των επιπτώσεων των συστημάτων Τ.Ν. υψηλού κινδύνου στα θεμελιώδη δικαιώματα, πριν αναπτυχθεί το ως άνω σύστημα Τ.Ν. υψηλού κινδύνου. Τούτο, έχει μεγάλη σημασία στο πλαίσιο της προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου.
2.2.2. Η εθνική-εσωτερική νομοθεσία για την Τ.Ν.
Σε εθνικό επίπεδο, θεσπίστηκε ο Ν. 4961/2022, όπου το πρώτο μέρος του αναφέρεται στην ψηφιακή αναβάθμιση της Δημόσιας Διοικήσεως.[48] Ειδικότερα, στο αρ. 1 διατυπώνεται ρητά ο σκοπός του, ο οποίος είναι «η δημιουργία του κατάλληλου θεσμικού υποβάθρου για τη θεμιτή και ασφαλή αξιοποίηση των δυνατοτήτων της τεχνολογίας τεχνητής νοημοσύνης από φορείς του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα και η ενίσχυση της ανθεκτικότητας της δημόσιας διοίκησης απέναντι σε απειλές στον κυβερνοχώρο». Ακολούθως, το αρ. 4 του προρρηθέντος νομοθετήματος παρέχει τη νομική βάση προκειμένου να χρησιμοποιηθούν συστήματα Τ.Ν. στο δημόσιο τομέα. Ειδικότερα, επιτρέπεται οι φορείς του δημόσιου τομέα να χρησιμοποιούν τα συστήματα Τ.Ν., κατά την άσκηση των αρμοδιοτήτων τους. Τούτο επιτρέπεται, προκειμένου τα όργανα της Δημόσιας Διοικήσεως να λάβουν μια απόφαση ή να προβούν στην έκδοση μίας διοικητικής πράξεως ή να επικουρήσουν την ανωτέρω διοικητική διαδικασία, όταν επηρεάζονται δικαιώματα φυσικών ή νομικών προσώπων. Όμως, στον ως άνω νόμο τίθεται μία βασική προϋπόθεση: η εν λόγω χρήση εφαρμογών Τ.Ν. από όργανα της Δημόσιας Διοικήσεως θα πρέπει να προβλέπεται από ειδική νομοθετική διάταξη και μάλιστα ρητά και η οποία (διάταξη) να περιλαμβάνει τις «κατάλληλες εγγυήσεις», έτσι ώστε να προστατεύονται τα δικαιώματα των ανωτέρω φυσικών ή νομικών προσώπων (αρ. 4). Εξαιρούνται δε, η Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών, τα Υπουργεία Εθνικής Άμυνας και Προστασίας του Πολίτη και οι εποπτευόμενοι φορείς τους. Τούτο, λόγω των ιδιαίτερων αρμοδιοτήτων και της φύσεως της εργασίας τους και εμπίπτουν σε ειδικότερο νομοθετικό πλαίσιο.
Περαιτέρω, σύμφωνα με το αρ. 5 του προρρηθέντος νόμου, θα πρέπει να επισημανθεί ότι είναι υποχρέωση του φορέα του δημοσίου τομέα (ο οποίος χρησιμοποιεί εφαρμογές Τ.Ν.) να προβαίνει στην εκπόνηση αλγοριθμικής εκτίμησης αντικτύπου, προτού χρησιμοποιήσει κάποια εφαρμογή/σύστημα Τ.Ν. Στην παρ. 2 του ανωτέρω άρθρου ορίζονται ενδεικτικά και οι πληροφορίες που θα πρέπει να λάβει υπόψη του το αρμόδιο όργανο, όταν προβαίνει σε χρήση συστημάτων Τ.Ν., μεταξύ των οποίων εντάσσονται ο επιδιωκόμενος σκοπός από τη χρήση εφαρμογών Τ.Ν., οι κατηγορίες και το είδος των διοικητικών πράξεων και αποφάσεων που εκδίδονται μέσω εφαρμογών Τ.Ν., οι κατηγορίες των δεδομένων τα οποία συλλέγονται και επεξεργάζονται, οι ενδεχόμενοι κίνδυνοι για τις ελευθερίες, τα δικαιώματα και τα έννομα συμφέροντα των προσώπων, καθώς και το όφελος που αναμένεται για το κοινωνικό σύνολο σε σχέση με τις επιπτώσεις και τους κινδύνους που μπορεί να υπάρχουν από τη χρήση των εν λόγω συστημάτων. Παράλληλα, τα όργανα της Δημόσιας Διοικήσεως έχουν υποχρέωση διαφάνειας και σεβασμού των θεμελιωδών δικαιωμάτων των προσώπων, κατ’ αρ. 6 και 7 του Ν. 4961/2022, καθώς και τηρήσεως Μητρώου συστημάτων Τ.Ν. (αρ. 8).
Ακόμη, η ως άνω εθνική νομοθεσία καταλαμβάνει και τον εργασιακό τομέα, όπου οι επιχειρήσεις του ιδιωτικού τομέα είναι υποχρεωμένες να ενημερώνουν τους εργαζομένους τους, αλλά και τους εν δυνάμει εργαζομένους τους, για τη χρήση από αυτές συστημάτων Τ.Ν. Η προϋπόθεση που θέτει ο Ν. 4961/2022 στη διάταξη του άρθρου 9 είναι η διαδικασία λήψης αποφάσεων σχετικά με τους εργαζομένους να επηρεάζεται από τη χρήση συστημάτων Τ.Ν. Δηλαδή, η ως άνω χρήση σε σχέση με τους εργαζομένους (εν ενεργεία και υποψηφίους) να «έχει αντίκτυπο στις συνθήκες εργασίας, την επιλογή, την πρόσληψη ή την αξιολόγησή τους» (αρ. 9). Ως εκ τούτου, θα πρέπει να υπάρχει σαφής πληροφόρηση και να διασφαλίζεται ότι τηρείται η αρχή της ίσης μεταχείρισης και ότι καταπολεμώνται οι αδικαιολόγητες διακρίσεις στην απασχόληση.
Η δε σημασία που προσδίδει (και) ο εθνικός νομοθέτης στη λελογισμένη χρήση εφαρμογών Τ.Ν. φαίνεται και από το γεγονός ότι έχει συσταθεί Ειδική Γραμματεία Τ.Ν. και Διακυβέρνησης Δεδομένων στο Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης, σύμφωνα με την υπ’ αριθμ. 1961/2025 Κ.Υ.Α. (ΦΕΚ 3804/τ.B’/17.07.2025), όπως και Παρατηρητήριο Τεχνητής Νοημοσύνης, με σκοπό τη «συλλογή δεδομένων σχετικά με την εφαρμογή της Εθνικής Στρατηγικής για την ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης, τη σύνταξη αναφορών σχετικά με τις δραστηριότητες που αφορούν στην τεχνητή νοημοσύνη στη χώρα, καθώς και την υποστήριξη των αρμόδιων φορέων στον καθορισμό προτεραιοτήτων και την ανάδειξη ευκαιριών και τομέων προστιθέμενης αξίας» (αρ. 14 παρ. 1 του Ν. 4961/2022).
3. Η εποπτεία των συστημάτων Τ.Ν.
Είναι απαραίτητο για την ορθολογική χρήση των συστημάτων Τ.Ν. και την εφαρμογή της νομοθεσίας περί Τ.Ν., να υπάρχει εποπτεία των προρρηθέντων συστημάτων. Εδώ εξετάζονται τα βασικά όργανα εποπτείας Τ.Ν., τόσο σε ενωσιακό επίπεδο, ήτοι το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο για την Τ.Ν. (3.1.), όσο και σε εθνικό επίπεδο, δηλαδή οι ελληνικές Αρχές Εποπτείας της Τ.Ν., που δεν είναι άλλες από κάποιες Εθνικές Ανεξάρτητες Αρχές, οι οποίες είναι επιφορτισμένες -πέραν των λοιπών καθηκόντων/αρμοδιοτήτων τους- και με την εποπτεία εφαρμογής της νομοθεσίας περί Τ.Ν. (3.2.).
3.1. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Τ.Ν.
Σε ενωσιακό επίπεδο, έχουν θεσπιστεί με τον Ευρωπαϊκό Κανονισμό για την Τ.Ν. διάφορα όργανα περί της Τ.Ν., όπως είναι: (α) η Υπηρεσία Τ.Ν. κατ’ άρθρο 64 του Κανονισμού, η οποία επιβλέπει την εφαρμογή του θεσμικού πλαισίου της Τ.Ν., (β) η Επιστημονική Ομάδα Ανεξάρτητων Εμπειρογνωμόνων, η οποία, σύμφωνα με το άρθρο 68 του Κανονισμού, συμβουλεύει και υποστηρίζει την Υπηρεσία Τ.Ν. και κατ’ επέκταση την Επιτροπή, (γ) το Συμβουλευτικό Φόρουμ που βάσει του άρθρου 67 του Κανονισμού, παρέχει συμβουλές τεχνικής εμπειρογνωμοσύνης στην Επιτροπή και στο Συμβούλιο Τ.Ν. της ΕΕ.
Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Τ.Ν. (ή άλλως Συμβούλιο Τ.Ν. της ΕΕ ή Συμβούλιο Τ.Ν.), ως το βασικό όργανο της ΕΕ για τη διακυβέρνηση και τη συνεργασία για ζητήματα Τ.Ν. σε επίπεδο ΕΕ. Τούτο, βάσει των άρθρων 65 και 66 του Κανονισμού, είναι επιφορτισμένο με την εποπτεία και την εφαρμογή του Κανονισμού της ΕΕ για την Τ.Ν. σε όλα τα κράτη-μέλη, ασκεί παράλληλα συμβουλευτικό ρόλο σε ζητήματα Τ.Ν., καθώς είναι και αρμόδιο για τον συντονισμό ανάμεσα στα κράτη-μέλη για τα ως άνω θέματα. Συγκροτείται από μέλη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και εκπροσώπους των κρατών-μελών, με στόχο να διασφαλίσει ότι η χρήση συστημάτων Τ.Ν. σέβεται τα θεμελιώδη δικαιώματα και την ασφάλεια του ευρωπαίου πολίτη, τις ενωσιακές ελευθερίες, τις αξίες της Ένωσης, καθώς και τη Δημοκρατία και το Κράτος Δικαίου.
Πρέπει να σημειωθεί ότι σύμφωνα με το άρθρο 70 του Κανονισμού, κάθε κράτος-μέλος της ΕΕ είναι υποχρεωμένο να ορίσει τουλάχιστον μία κοινοποιούσα αρχή και τουλάχιστον μία αρχή εποπτείας της αγοράς, ως εθνικές αρμόδιες αρχές. Αυτές θα πρέπει να ασκούν τις αρμοδιότητές τους αμερόληπτα, ανεξάρτητα και χωρίς να υπάρχουν προκαταλήψεις. Τούτο, για να διαφυλαχθεί η αντικειμενικότητα των ενεργειών τους και η ορθή εφαρμογή του ως άνω Κανονισμού. Τονίζεται δε, ότι οι ανωτέρω αρμοδιότητες και οι δραστηριότητες δύναται να εκτελούνται από μία ή από περισσότερες εθνικές αρχές, αναλόγως των οργανωτικών αναγκών του κάθε κράτους-μέλους.
3.2. Οι Εθνικές Αρχές Εποπτείας Τ.Ν.
Στην Ελλάδα, το αρμόδιο Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης δημοσίευσε τον Νοέμβριο του 2024 σχετικό κατάλογο των ελληνικών (εθνικών) Αρχών οι οποίες εποπτεύουν την εφαρμογή του Κανονισμού για την Τ.Ν. στην Ελλάδα.[49] Οι Αρχές αυτές είναι τέσσερις: (α) η ΑΠΔΠΧ, (β) ο ΣτΠ, (γ) η ΑΔΑΕ και (δ) η Εθνική Επιτροπή Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΕΔΑ).
Ειδικότερα, η ΑΠΔΠΧ, πέρα των λοιπών αρμοδιοτήτων που έχει περί προστασίας των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα του ατόμου, είναι πλέον επιφορτισμένη και με την εποπτεία των συστημάτων Τ.Ν., αναφορικά με την επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων από συστήματα Τ.Ν. Τούτο, δηλαδή, συμβαίνει όταν τα εν λόγω συστήματα κάνουν χρήση (ιδίως ευαίσθητων) δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα ή/και χρησιμοποιούν βιομετρικά στοιχεία. Η πρόσθεση και αυτής της αρμοδιότητας στις ήδη υπάρχουσες αρμοδιότητες της Αρχής δικαιολογείται από τη στενή σύνδεση ανάμεσα στην επεξεργασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και τη χρήση συστημάτων Τ.Ν.[50] Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι οι φορείς του δημοσίου τομέα, σύμφωνα με τη διάταξη της παρ. 6 του αρ. 3 του Ν. 4727/2020 (περί των γενικών αρχών της ψηφιακής διακυβέρνησης), «υποχρεούνται κατά τον σχεδιασμό, τη διαμόρφωση, προμήθεια και παραγωγική λειτουργία πληροφοριακών συστημάτων και ψηφιακών υπηρεσιών να λαμβάνουν τα κατάλληλα τεχνικά και οργανωτικά μέτρα για την προστασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και να διασφαλίζουν ότι εξ ορισμού υφίστανται επεξεργασία μόνο τα δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα που είναι απαραίτητα για τον εκάστοτε σκοπό της επεξεργασίας». Με τον τρόπο αυτό, επιρρωνύεται η θέση του γράφοντος περί άρρηκτης σύνδεσης της επεξεργασίας των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα με τα συστήματα Τ.Ν. που περιλαμβάνονται στα πληροφοριακά συστήματα και στις ψηφιακές υπηρεσίες.
Ο ΣτΠ είναι θεσμικά αρμόδιος για την προστασία και την αποτελεσματική άσκηση των δικαιωμάτων των πολιτών (διοικουμένων) έναντι της Δημόσιας Διοικήσεως και πλέον είναι αρμόδιος και για την εποπτεία των φορέων της Δημόσιας Διοικήσεως, όταν αυτοί χρησιμοποιούν συστήματα Τ.Ν. Η αρμοδιότητά του αυτή ενισχύεται και από το γεγονός της νομοθετικής θεσπίσεως των γενικών αρχών της ψηφιακής διακυβέρνησης, σύμφωνα με το άρθρο 3 του Ν. 4727/2020. Με την ανωτέρω διάταξη νόμου, οι φορείς του δημοσίου τομέα είναι επιφορτισμένοι με την υποχρέωση να προβαίνουν στον σχεδιασμό υπηρεσιών ψηφιακής διακυβέρνησης με τρόπο «φιλικό προς τον χρήστη», διασφαλίζοντας και ενισχύοντας την ισότητα στην πρόσβαση σε πληροφορίες και σε υπηρεσίες ψηφιακής διακυβέρνησης, διευκολύνοντας παράλληλα την ψηφιακή προσβασιμότητα των ατόμων με αναπηρίες. Παράλληλα, οι δημόσιοι φορείς πρέπει να μεριμνούν για την ασφάλεια και την πρόσβαση στα συστήματα ψηφιακής διακυβέρνησης, καθώς και για την ασφάλεια των δεδομένων και των πληροφοριών που διακινούνται.
Όσον αφορά την έτερη Ανεξάρτητη Αρχή, την ΑΔΑΕ, αυτή είναι αρμόδια και για την εποπτεία των συστημάτων Τ.Ν. στην περίπτωση που ανακύπτουν ζητήματα αναφορικά με το απόρρητο των επικοινωνιών.
Τέλος, η ΕΕΔΑ, ως συμβουλευτικό όργανο της Χώρας μας σε ζητήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων, είναι και αυτή αρμόδια για την εποπτεία της Τ.Ν. ως προς την εφαρμογή στην Ελλάδα του προρρηθέντος Κανονισμού της ΕΕ για την Τ.Ν. εξ επόψεως προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου.
Παρατηρείται ότι το σύστημα εποπτείας της Τ.Ν. στην Ελλάδα είναι «ψηφιδωτό» εξ επόψεως Αρχών και οργάνων. Τούτο, διότι ορίστηκαν από τη Χώρα μας τέσσερις αυτοτελείς και διακριτές Αρχές για να εποπτεύουν την Τ.Ν., η κάθε μία με διαφορετικές αρμοδιότητες. Με τον τρόπο αυτό, δεν υπάρχει μία ολιστική εποπτεία της Τ.Ν. στη Χώρα μας, αλλά αυτή εποπτεύεται αποσπασματικά από διάφορες Αρχές. Τούτο απαιτεί συνεχή επικοινωνία και συνεργασία μεταξύ τους, ώστε αυτή (η εποπτεία) να είναι αποτελεσματική. Έτσι, επιδιώκεται να εφαρμοστεί η ratio legis του Κανονισμού, που είναι η αποτελεσματική προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου κατά τη χρήση της Τ.Ν.
Συμπεράσματα-Προτάσεις
Βάσει των ανωτέρω, είναι γεγονός ότι η Τ.Ν. έχει εισχωρήσει στην καθημερινότητά μας και διαποτίζει όλη σχεδόν τη λειτουργία (και) της Δημόσιας Διοίκησης. Όμως, η χρήση συστημάτων Τ.Ν. ενέχει προκλήσεις για το νομικό κόσμο και ελλοχεύει διάφορους κινδύνους σχετικά με την αποτελεσματική άσκηση των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Προς τούτο, έχει θεσπιστεί τόσο ο Κανονισμός της ΕΕ για την Τ.Ν., όσο και σχετική εσωτερική νομοθεσία (με βασικό νομοθέτημα τον Ν. 4961/2022).
Για την πληρέστερη προστασία του ανθρώπου από την αλόγιστη χρήση της Τ.Ν., προτείνεται η προσθήκη νέων δικαιωμάτων στο κείμενο του Συντάγματος, ενόψει μίας επικείμενης συνταγματικής αναθεωρήσεως. Ειδικότερα, σύμφωνα με τον Καθηγητή, κ. Ξ. Κοντιάδη, «κρίνεται σκόπιμο να προβλεφθεί ρητά στο Σύνταγμα η προστασία από τις εφαρμογές της τεχνητής νοημοσύνης, ώστε να συγκεκριμενοποιηθεί η υποδοχή της σχετικής νομοθετικής πρωτοβουλίας και να ενισχυθεί ο ρόλος του δικαστή στο πλαίσιο του ψηφιακού συνταγματισμού»[51]. Περαιτέρω, προτείνεται να τεθεί, συμπληρωματικά στα ήδη υπάρχοντα άρθρα 5 και 5Α του Συντ., ένα νέο άρθρο 5Β στο Σύνταγμά μας[52]. Με αυτήν την πρόταση, σκοπός είναι η Τ.Ν. να προάγει την προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου, τη Δημοκρατία και εν γένει το Κράτος Δικαίου.[53] Πάντως, προτείνεται ακόμα και η αποχή του αναθεωρητικού νομοθέτη του Συντάγματος να εντάξει λεπτομερώς στο κείμενο του αναθεωρημένου Συντάγματος τις αρχές σχετικά με την Τ.Ν.[54] Τούτο, διότι οι αρχές αυτές θεωρούνται «δυναμικές και αρκεί η κατοχύρωσή τους σε εθνικό επίπεδο».[55] Εξάλλου, όπως επισημαίνει η Αν. Καθηγήτρια, κ. Φ. Παναγοπούλου, αναφορικά με το ζήτημα της συνταγματικής κατοχύρωσης των αρχών για την Τ.Ν.: «Οι θεμελιώδεις αρχές προστασίας του ανθρώπου κατοχυρώνονται ήδη συνταγματικά και καταλαμβάνουν και την ΤΝ […] [και] χρήσιμη θα ήταν η κατοχύρωση της αρχής της ευημερίας κατά κύριο λόγο ως στόχευση της ΤΝ.».[56]
Περαιτέρω, προκειμένου να διασφαλιστεί κυρίως η εφαρμογή του ανωτέρω Ευρωπαϊκού Κανονισμού, ορίστηκαν διάφορες Εθνικές Αρχές ως όργανα εποπτείας της Τ.Ν. στην Ελλάδα. Όμως, η διάσπαση αυτή της εποπτείας στις ανωτέρω Αρχές, κατά τη γνώμη του γράφοντος, είναι πιθανό να επιφέρει (και) διάσπαση της αποτελεσματικότητας της εποπτείας της Τ.Ν. στη Χώρα μας. Επίσης, η ύπαρξη περισσότερων Αρχών εποπτείας της Τ.Ν. μπορεί να οδηγήσει σε επιβολή περισσότερων κυρώσεων για την ίδια παράβαση αναφορικά με τη χρήση συστημάτων Τ.Ν., δηλαδή υπάρχει ο κίνδυνος παραβίασης της αρχής ne bis in idem.[57] Για την αποφυγή ενδεχόμενων αλληλοεπικαλύψεων ή κενών, ως προς την επιβολή των κυρώσεων, θα ήταν σκόπιμη, κατά τον γράφοντα, η θέσπιση σε συνταγματικό επίπεδο μιας νέας (εθνικής) Ανεξάρτητης Αρχής εποπτείας της Τ.Ν., όπως είναι σε ενωσιακό επίπεδο το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο για την Τ.Ν. (τηρουμένων των αναλογιών). Τούτο θα πρέπει να το λάβει υπόψη του ο αναθεωρητικός συνταγματικός νομοθέτης και να εντάξει την ανωτέρω νέα Ανεξάρτητη Αρχή ως «έκτη» συνταγματικά κατοχυρωμένη Ανεξάρτητη Αρχή. Φυσικά, το αντικείμενό της θα είναι στοχευμένο αποκλειστικά ως προς την Τ.Ν., που έχει λάβει ευρείες διαστάσεις στην κοινωνία. Ως εκ τούτου, είναι λογικό να επικαλύπτονται κάποιες αρμοδιότητές της με τις ήδη υπάρχουσες Ανεξάρτητες Αρχές, όπως είναι κατά βάση η ΑΠΔΠΧ και η ΑΔΑΕ.[58] Καίτοι μπορεί να υπάρξουν ζητήματα λειτουργικότητας[59], θα μπορούσε να λάβει χώρα ρητή μεταφορά αρμοδιοτήτων από τις άλλες Ανεξάρτητες Αρχές στη νέα. Τούτο θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί με ρητή συνταγματική διάταξη, δεδομένου ότι οι ως άνω υφιστάμενες Ανεξάρτητες Αρχές από τις οποίες πρόκειται να αφαιρεθούν αρμοδιότητες είναι συνταγματικά κατοχυρωμένες και άρα, υπάρχει μεγαλύτερη διασφάλισή τους. Συνεπώς, με τον τρόπο αυτό η νέα Ανεξάρτητη Αρχή θα ενταχθεί στο κείμενο του νέου Συντάγματος, όταν αυτό αναθεωρηθεί και άρα, θα πληροί τις αναγκαίες συνταγματικές προδιαγραφές.[60]
Κωνσταντίνος Γ. Παρχαρίδης,
Δικηγόρος, ΔΝ, Εντεταλμένος Διδάσκων Παντείου Πανεπιστημίου
Βιβλιογραφία
Α. Ελληνόγλωσση:
Ανεξάρτητη Ομάδα Εμπειρογνωμόνων Υψηλού Επιπέδου για την Τεχνητή Νοημοσύνη, Κατευθυντήριες γραμμές δεοντολογίας για αξιόπιστη Τεχνητή Νοημοσύνη, Βρυξέλλες, Απρίλιος 2019, σε: https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/library/ethics-guidelines-trustworthy-ai (τελευταία προσπέλαση: 15.11.2025)
Κ. Γιαννακόπουλος, «Η κρίση των ανεξάρτητων διοικητικών αρχών στην Ελλάδα», ιστότοπος ΝΟΜΑΡΧΙΑ, 05.04.2024, σε: https://nomarchia.gr/%CE%B7-%CE%BA%CF%81%CE%AF%CF%83%CE%B7-%CF%84%CF%89%CE%BD-%CE%B1%CE%BD%CE%B5%CE%BE%CE%AC%CF%81%CF%84%CE%B7%CF%84%CF%89%CE%BD-%CE%B4%CE%B9%CE%BF%CE%B9%CE%BA%CE%B7%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%8E%CE%BD-%CE%B1 (τελευταία προσπέλαση: 16.11.2025)
Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών. Τεχνητή νοημοσύνη για την Ευρώπη, SWD(2018) 137 final, COM(2018) 237 final, Βρυξέλλες, 25.4.2018, σ. 1-25, σε: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52018DC0237&qid=1763212009053 (τελευταία προσπέλαση: 11.11.2025)
Ι. Ιγγλεζάκης, Το Δίκαιο της Ψηφιακής Οικονομίας, β’ έκδοση, εκδ. Σάκκουλα, 2024
Γ. Καμίνης, «Οι Ανεξάρτητες Αρχές μεταξύ ανεξαρτησίας και κοινοβουλευτικού ελέγχου», ΝοΒ 2002, σ. 95 επ.
Ξ. Κοντιάδης, Τι πρέπει να αλλάξει στο Σύνταγμα; 40 ερωτήσεις και απαντήσεις για τη νέα συνταγματική αναθεώρηση, Σειρά: Μονογραφίες (14), εκδ. Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου, Ίδρυμα Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου, 2025
Ξ. Κοντιάδης, Δώδεκα Μαθήματα Συνταγματικού Δικαίου, εκδ. Παπαζήση, 2023
Στ. Κτιστάκη, Εισαγωγή στη Διοικητική Επιστήμη, εκδ. Παπαζήση, 2009
Α. Μαρίνος, «Οι ανεξάρτητες διοικητικές αρχές στην Ελλάδα», ΕΔΔΔΔ 2008, σ. 5 επ.
Χ. Μουκίου, Οι αλγόριθμοι και το Διοικητικό Δίκαιο, εκδ. Σάκκουλα, 2025
Β. Μπουκουβάλα, «Η χρήση των αλγορίθμων στη διοικητική διαδικασία και ο έλεγχος νομιμότητας του διοικητικού δικαστή», ΔιΔικ 2025, σ. 385 επ.
Φ. Παναγοπούλου, Ο Ευρωπαϊκός Κανονισμός για την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΕΕ/2024/1689, Artificial Intelligence Act, AI Act): Μια πρώτη Συνταγματο-ηθική θεώρηση, Σειρά: Μονογραφίες (20), ηλεκτρονική έκδοση, εκδ. Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου, Ίδρυμα Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου, 2025, σε ιστότοπο του Κέντρου Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου: https://www.epoliteia.gr/wp-content/uploads/2025/10/Artificial-Intelligence-Act.pdf (τελευταία προσπέλαση: 15.11.2025)
Φ. Παναγοπούλου-Κουτνατζή, Τεχνητή νοημοσύνη: ο δρόμος προς έναν ψηφιακό συνταγματισμό. Μια ηθικο-συνταγματική θεώρηση, Επετηρίδα φιλοσοφικής έρευνας δια-ΛΟΓΟΣ, Σειρά: Φιλοσοφική Βιβλιοθήκη / Μελέτες (93), εκδ. Παπαζήση, 2023
Κ. Παπανικολάου, «Άρθρο 101Α Συντ.», σε: Σπ. Βλαχόπουλο /Ξ. Κοντιάδη/Γ. Τασόπουλο (επιμ.), Σύνταγμα, Ερμηνεία κατ’ άρθρο, ηλεκτρονική έκδοση, εκδ. Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου, Ίδρυμα Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου, Σyntagma Watch, Ιούλιος 2023, σε ιστότοπο του Κέντρου Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου: https://www.syntagmawatch.gr/wp-content/uploads/2023/07/%CE%86%CF%81%CE%B8%CF%81%CE%BF-101%CE%91-me-cover.pdf (τελευταία προσπέλαση: 14.11.2025)
Κ. Παπανικολάου, Η εξουσία των ανεξάρτητων αρχών, εκδ. Σάκκουλα, 2018
Α. Παραράς, «Οι ανεξάρτητες διοικητικές αρχές σήμερα»,ΕφημΔΔ 2006, σ. 123 επ.
Ευγ. Πρεβεδούρου, «Ενίσχυση των διαδικαστικών δικαιωμάτων των πολιτών ενόψει επικείμενης γιγάντωσης της ψηφιακής διακυβέρνησης», ΘΠΔΔ 2025, σ. 10 επ.
Ευγ. Πρεβεδούρου, «Τι είναι οι Ανεξάρτητες Αρχές και σε τι χρησιμεύουν;», ιστότοπος Σyntagma Watch, 19.06.2023, σε: https://www.syntagmawatch.gr/my-constitution/ti-ine-oi-anexartites-arches-kai-se-ti-chrisimevoun (τελευταία προσπέλαση: 14.11.2025)
Χρ. Ράμμος, «Η υποβάθμιση ενός ούτως ή άλλως δυσχερούς και ευαίσθητου δικαιώματος (η περίπτωση του άρθρου 19 του Συντάγματος)», ιστότοπος ΝΟΜΑΡΧΙΑ, 12.02.2024, σε: https://nomarchia.gr/i-ypovathmisi-enos-dysxerous-kai-evaishitou-dikaiomatos (τελευταία προσπέλαση: 11.11.2025)
Ν. Σημαντήρας, «Governance without government? Οι ενωσιακές επιταγές περί ανεξαρτησίας των εθνικών διοικητικών αρχών από συνταγματική σκοπιά», ιστότοπος ΝΟΜΑΡΧΙΑ, 03.09.2024, σε: https://nomarchia.gr/governance-without-government-%CE%BF%CE%B9-%CE%B5%CE%BD%CF%89%CF%83%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE%AD%CF%82-%CE%B5%CF%80%CE%B9%CF%84%CE%B1%CE%B3%CE%AD%CF%82-%CF%80%CE%B5%CF%81%CE%AF-%CE%B1%CE%BD%CE%B5%CE%BE (τελευταία προσπέλαση: 14.11.2025).
Π. Σοϊλεντάκης, Η Τεχνητή Νοημοσύνη στον πυρήνα του Συνταγματικού & του Διοικητικού Δικαίου, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, 2025
Ευρ. Στυλιανίδης (επιμ.), Τεχνητή Νοημοσύνη: Ανθρώπινα Δικαιώματα, Δημοκρατία & Κράτος Δικαίου, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, 2025
Ευρ. Στυλιανίδης, «Πρόταση για την Τεχνητή Νοημοσύνη ενόψει της Αναθεώρησης του Ελληνικού Συντάγματος», σε: Ευρ. Στυλιανίδη (επιμ.), Τεχνητή Νοημοσύνη: Ανθρώπινα Δικαιώματα, Δημοκρατία & Κράτος Δικαίου, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, 2025, σ. 633 επ.
Β. Τζέμος, «Ο Νέος Κανονισμός για την Τεχνητή Νοημοσύνη και ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΧΘΔΕΕ)», σε: Ευγ. Αλεξανδροπούλου-Αιγυπτιάδου/Θ. Δαλακούρα/Χρ. Μαστροκώστα (επιμ.), Διερευνώντας τις πτυχές της Τεχνητής Νοημοσύνης. Οι τεχνολογίες αιχμής ως νομοθετική πρόκληση, 2ο Διεπιστημονικό συνέδριο Δίκαιο και Πληροφορική, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, 2025, σ. 99 επ.
Β. Τζέμος, «Προτάσεις για μεταρρύθμιση του θεσμού του Συνηγόρου του Πολίτη», ΕφημΔΔ 2014, σ. 121 επ.
Θ. Τζώνος, Ανεξάρτητες Διοικητικές Αρχές, εκδ. Παπαζήση, 2020
Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης, Οι Αρχές προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων σε σχέση με τη χρήση Τεχνητής Νοημοσύνης στην Ελλάδα, Αθήνα, 12 Νοεμβρίου 2024, σε: https://www.mindigital.gr/archives/6901 (τελευταία προσπέλαση: 15.11.2025)
Ν. Φραγκάκης (επιμ.), Οι ανεξάρτητες αρχές στη σύγχρονη δημοκρατία, Ελληνικό Κέντρο Ευρωπαϊκών Μελετών και Ερευνών, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2008
Β. Ξενόγλωσση:
J. McCarthy, “What is Artificial Intelligence?”, Stanford University, November 12, 2007, pp. 1 et seq., in: https://www-formal.stanford.edu/jmc/whatisai.pdf (τελευταία προσπέλαση: 12.11.2025)
El. Hickman/ M. Petrin, “Trustworthy AI and Corporate Governance: The EU’s Ethics Guidelines for Trustworthy Artificial Intelligence from a Company Law Perspective”, European Business Organization Law Review (22) 2021, pp. 593 et seq.
J. Mazur/R. Włoch, “Embedding digital economy: Fictitious triple movement in the European Union’s Artificial Intelligence Act”, Social & Legal Studies 2024, Vol. 33 (1), pp. 104 et seq.
M. Raskin, “The Law and Legality of Smart Contracts”, 1 GEO. L. TECH. REV. 305 (2017), pp.1 et seq., in: https://georgetownlawtechreview.org/wp-content/uploads/2017/05/Raskin-1-GEO.-L.-TECH.-REV.-305-.pdf (τελευταία προσπέλαση: 13.11.2025)
N. Szabo, “Smart Contracts: Building Blocks for Digital Markets”, Universiteit van Amsterdam, in: https://www.fon.hum.uva.nl/rob/Courses/InformationInSpeech/CDROM/Literature/LOTwinterschool2006/szabo.best.vwh.net/smart_contracts_2.html (τελευταία προσπέλαση: 14.11.2025)
Ιστότοποι
Ιστότοπος ΑΔΑΕ: https://adae.gov.gr (τελευταία προσπέλαση: 17.11.2025)
Ιστότοπος ΑΠΔΠΧ: https://www.dpa.gr (τελευταία προσπέλαση: 16.11.2025)
Ιστότοπος ΑΣΕΠ: https://www.asep.gr (τελευταία προσπέλαση: 17.11.2025)
Ιστότοπος ΕΕ: https://eur-lex.europa.eu (τελευταία προσπέλαση: 29.10.2025)
Ιστότοπος ΕΣΡ: https://www.esr.gr (τελευταία προσπέλαση: 17.11.2025)
Ιστότοπος ΣτΠ: https://www.synigoros.gr/el (τελευταία προσπέλαση: 17.11.2025)
[1] Φ. Παναγοπούλου, Ο Ευρωπαϊκός Κανονισμός για την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΕΕ/2024/1689, Artificial Intelligence Act, AI Act): Μια πρώτη Συνταγματο-ηθική θεώρηση, Σειρά: Μονογραφίες (20), ηλεκτρονική έκδοση, εκδ. Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου, Ίδρυμα Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου, 2025, σ. 41 και σ. 97, σε ιστότοπο του Κέντρου Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου: https://www.epoliteia.gr/wp-content/uploads/2025/10/Artificial-Intelligence-Act.pdf (τελευταία προσπέλαση: 15.11.2025).
[2] Για τον ορισμό της Τ.Ν., βλ. Φ. Παναγοπούλου, Ο Ευρωπαϊκός Κανονισμός για την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΕΕ/2024/1689, Artificial Intelligence Act, AI Act): Μια πρώτη Συνταγματο-ηθική θεώρηση, όπ.π., σ. 12, όπου παραθέτει τον ορισμό των συστημάτων Τ.Ν., όπως αναγράφεται στον ανωτέρω Κανονισμό της ΕΕ, ως το «μηχανικό σύστημα που έχει σχεδιαστεί για να λειτουργεί με διαφορετικά επίπεδα αυτονομίας και μπορεί να παρουσιάζει προσαρμοστικότητα μετά την εφαρμογή του κατά το οποίο … συνάγει, από τα στοιχεία εισόδου, που λαμβάνει, πώς να παράγει στοιχεία εξόδου, όπως προβλέψεις, περιεχόμενο, συστάσεις ή αποφάσεις που μπορούν να επηρεαστούν υλικά ή εικονικά περιβάλλοντα». Ομοίως, βλ. Ι. Ιγγλεζάκη, Το Δίκαιο της Ψηφιακής Οικονομίας, β’ έκδοση, εκδ. Σάκκουλα, 2024, σ. 50 και από αλλοδαπή βιβλιογραφία, βλ. ενδ. J. McCarthy, “What is Artificial Intelligence?”, Stanford University, November 12, 2007, pp. 1-15, in: https://www-formal.stanford.edu/jmc/whatisai.pdf (τελευταία προσπέλαση: 12.11.2025). Περαιτέρω, γενικά για την Τ.Ν., βλ. Ευρ. Στυλιανίδη (επιμ.), Τεχνητή Νοημοσύνη: Ανθρώπινα Δικαιώματα, Δημοκρατία & Κράτος Δικαίου, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, 2025, Π. Σοϊλεντάκη, Η Τεχνητή Νοημοσύνη στον πυρήνα του Συνταγματικού & του Διοικητικού Δικαίου, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, 2025.
[3] Για την ψηφιακή αναβάθμιση της Δημόσιας Διοίκησης, βλ. Ι. Ιγγλεζάκη, Το Δίκαιο της Ψηφιακής Οικονομίας, όπ.π., σ. 305 επ. Για τη χρήση αλγορίθμων στη διοικητική διαδικασία, βλ. Χ. Μουκίου, Οι αλγόριθμοι και το Διοικητικό Δίκαιο, εκδ. Σάκκουλα, 2025, σ. 27 επ., Β. Μπουκουβάλα, «Η χρήση των αλγορίθμων στη διοικητική διαδικασία και ο έλεγχος νομιμότητας του διοικητικού δικαστή», ΔιΔικ 2025, σ. 385-398.
[4] Βλ. M. Raskin, “The Law and Legality of Smart Contracts”, 1 GEO. L. TECH. REV. 305 (2017), pp.1-37, in: https://georgetownlawtechreview.org/wp-content/uploads/2017/05/Raskin-1-GEO.-L.-TECH.-REV.-305-.pdf (τελευταία προσπέλαση: 13.11.2025), N. Szabo, “Smart Contracts: Building Blocks for Digital Markets”, Universiteit van Amsterdam, in: https://www.fon.hum.uva.nl/rob/Courses/InformationInSpeech/CDROM/Literature/LOTwinterschool2006/szabo.best.vwh.net/smart_contracts_2.html (τελευταία προσπέλαση: 14.11.2025).
[5] Ι. Ιγγλεζάκης, Το Δίκαιο της Ψηφιακής Οικονομίας, όπ.π., σ. 211 επ.
[6] Βλ. αναλυτικότερα σε Φ. Παναγοπούλου, Ο Ευρωπαϊκός Κανονισμός για την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΕΕ/2024/1689, Artificial Intelligence Act, AI Act): Μια πρώτη Συνταγματο-ηθική θεώρηση, όπ.π., σ. 97 επ.
[7] Ibidem, σ. 141 επ.
[8] Ι. Ιγγλεζάκης, Το Δίκαιο της Ψηφιακής Οικονομίας, όπ.π., σ. 212.
[9] Αναλυτικότερα για την αρχή της ευημερίας και την ανάγκη κατοχύρωσής της, βλ. Φ. Παναγοπούλου, Ο Ευρωπαϊκός Κανονισμός για την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΕΕ/2024/1689, Artificial Intelligence Act, AI Act): Μια πρώτη Συνταγματο-ηθική θεώρηση, όπ.π., σ. 237.
[10] Βλ. Ξ. Κοντιάδη, Δώδεκα Μαθήματα Συνταγματικού Δικαίου, εκδ. Παπαζήση, 2023, σ. 460 επ. (δωδέκατο κεφάλαιο: Οι Ανεξάρτητες Αρχές ως αντίβαρα στο Κράτος των κομμάτων), Του Ιδίου, Τι πρέπει να αλλάξει στο Σύνταγμα; 40 ερωτήσεις και απαντήσεις για τη νέα συνταγματική αναθεώρηση, Σειρά: Μονογραφίες (14), εκδ. Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου, Ίδρυμα Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου, 2025, σ. 216 επ., Ευγ. Πρεβεδούρου, «Τι είναι οι Ανεξάρτητες Αρχές και σε τι χρησιμεύουν;», ιστότοπος Σyntagma Watch, 19.06.2023, σε: https://www.syntagmawatch.gr/my-constitution/ti-ine-oi-anexartites-arches-kai-se-ti-chrisimevoun (τελευταία προσπέλαση: 14.11.2025), Κ. Παπανικολάου, «Άρθρο 101Α Συντ.», σε: Σπ. Βλαχόπουλο /Ξ. Κοντιάδη/Γ. Τασόπουλο (επιμ.), Σύνταγμα, Ερμηνεία κατ’ άρθρο, ηλεκτρονική έκδοση, εκδ. Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου, Ίδρυμα Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου, Σyntagma Watch, Ιούλιος 2023, σε ιστότοπο του Κέντρου Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου: https://www.syntagmawatch.gr/wp-content/uploads/2023/07/%CE%86%CF%81%CE%B8%CF%81%CE%BF-101%CE%91-me-cover.pdf (τελευταία προσπέλαση: 14.11.2025). Φραγκάκη (επιμ.), Οι ανεξάρτητες αρχές στη σύγχρονη δημοκρατία, Ελληνικό Κέντρο Ευρωπαϊκών Μελετών και Ερευνών, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2008, Α. Παραρά, «Οι ανεξάρτητες διοικητικές αρχές σήμερα»,ΕφημΔΔ 2006, σ. 123 επ., Α. Μαρίνο, «Οι ανεξάρτητες διοικητικές αρχές στην Ελλάδα», ΕΔΔΔΔ 2008, σ. 5 επ., Θ. Τζώνο, Ανεξάρτητες Διοικητικές Αρχές, εκδ. Παπαζήση, 2020, Γ. Καμίνη, «Οι Ανεξάρτητες Αρχές μεταξύ ανεξαρτησίας και κοινοβουλευτικού ελέγχου», ΝοΒ 2002, σ. 95 επ., Κ. Παπανικολάου, Η εξουσία των ανεξάρτητων αρχών, εκδ. Σάκκουλα, 2018, Κ. Γιαννακόπουλο, «Η κρίση των ανεξάρτητων διοικητικών αρχών στην Ελλάδα», ιστότοπος ΝΟΜΑΡΧΙΑ, 05.04.2024, σε: https://nomarchia.gr/%CE%B7-%CE%BA%CF%81%CE%AF%CF%83%CE%B7-%CF%84%CF%89%CE%BD-%CE%B1%CE%BD%CE%B5%CE%BE%CE%AC%CF%81%CF%84%CE%B7%CF%84%CF%89%CE%BD-%CE%B4%CE%B9%CE%BF%CE%B9%CE%BA%CE%B7%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%8E%CE%BD-%CE%B1 (τελευταία προσπέλαση: 16.11.2025), Ν. Σημαντήρα, «Governance without government? Οι ενωσιακές επιταγές περί ανεξαρτησίας των εθνικών διοικητικών αρχών από συνταγματική σκοπιά», ιστότοπος ΝΟΜΑΡΧΙΑ, 03.09.2024, σε: https://nomarchia.gr/governance-without-government-%CE%BF%CE%B9-%CE%B5%CE%BD%CF%89%CF%83%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE%AD%CF%82-%CE%B5%CF%80%CE%B9%CF%84%CE%B1%CE%B3%CE%AD%CF%82-%CF%80%CE%B5%CF%81%CE%AF-%CE%B1%CE%BD%CE%B5%CE%BE (τελευταία προσπέλαση: 14.11.2025).
[11] Βλ. για παράδειγμα την Κύπρο, όπου μετά την ένταξή της στην ΕΕ, θεσπίστηκαν, πλέον των ήδη υπαρχόντων, οι εξής Ανεξάρτητες Αρχές: (α) η Επιτροπή Ανταγωνισμού, (β) το Γραφείο Επιτρόπου Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, (γ) το Γραφείο Εφόρου Ελέγχου Κρατικών Ενισχύσεων, (δ) η Υπηρεσία Εσωτερικού Ελέγχου, (ε) η Αναθεωρητική Αρχή Προσφορών, (στ) το Εφορειακό Συμβούλιο, (ζ) η Υπηρεσία Εποπτείας και Ανάπτυξης Συνεργατικών Εταιρειών και (η) η Αναθεωρητική Αρχή Προσφύγων.
[12] Θ. Τζώνος, Ανεξάρτητες Διοικητικές Αρχές, όπ.π., σ. 15 επ.
[13] Ξ. Κοντιάδης, Δώδεκα Μαθήματα Συνταγματικού Δικαίου, όπ.π., σ. 462, όπου και η θέση ότι: «Η ενίσχυση του ρόλου και των αρμοδιοτήτων των ανεξάρτητων αρχών είναι άρρηκτα συνυφασμένη με την κρίση του κομματικού φαινομένου στις σύγχρονες δημοκρατίες» και αναλυτικότερα βλ. σ. 463-470 περί επεκτάσεως των ανεξάρτητων αρχών ως σύμπτωμα της κρίσης της πολιτικής.
[14] Σημειώνεται δε ότι υπάρχουν και Ανεξάρτητες Αρχές στην Ελλάδα που δεν είναι κατοχυρωμένες (τουλάχιστον ακόμα) στο Σύνταγμα της Χώρας, όπως είναι, μεταξύ άλλων: η Εθνική Αρχή Διαφάνειας (Ν. 4622/2019), η Εθνική Αρχή Ανώτατης Εκπαίδευσης (Ν. 4653/2020), η Ανεξάρτητη Αρχή Δημοσίων Εσόδων (Ν. 4389/2016), η Ρυθμιστική Αρχή Αποβλήτων, Ενέργειας και Υδάτων (Ν. 5037/2023), η Επιθεώρηση Εργασίας (ν. 4808/2021), ο Συνήγορος του Καταναλωτή (Ν. 3297/2004) κ.α. Υπάρχουν ακόμη και διοικητικοί φορείς, οι οποίοι στερούνται σχετικού ρητού νομοθετικού χαρακτηρισμού ως «Ανεξάρτητες Αρχές», ενώ τα μέλη τους απολαμβάνουν προσωπική και λειτουργική ανεξαρτησία και δεν υπάγονται σε ιεραρχικό έλεγχο. Για τη «ραγδαία ανάπτυξη της θεσμοθέτησης ανεξάρτητων αρχών», βλ. Ξ. Κοντιάδη, Δώδεκα Μαθήματα Συνταγματικού Δικαίου, όπ.π., σ. 460 επ., όπου εξετάζονται οι Ανεξάρτητες Αρχές «ως αντίβαρα στο Κράτος των κομμάτων».
[15] Βλ. ιστότοπο ΑΠΔΠΧ: https://www.dpa.gr (τελευταία προσπέλαση: 16.11.2025).
[16]Κανονισμός (ΕΕ) 2016/679 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 27ης Απριλίου 2016, για την προστασία των φυσικών προσώπων έναντι της επεξεργασίας των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και για την ελεύθερη κυκλοφορία των δεδομένων αυτών και την κατάργηση της οδηγίας 95/46/ΕΚ (Γενικός Κανονισμός για την Προστασία Δεδομένων), σε ιστότοπο ΕΕ: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32016R0679&qid=1761760542795 (τελευταία προσπέλαση: 29.10.2025).
[17] Βλ. ιστότοπο ΑΔΑΕ: https://adae.gov.gr (τελευταία προσπέλαση: 17.11.2025). Βλ. κ. Χρ. Ράμμο, «Η υποβάθμιση ενός ούτως ή άλλως δυσχερούς και ευαίσθητου δικαιώματος (η περίπτωση του άρθρου 19 του Συντάγματος)», ιστότοπος ΝΟΜΑΡΧΙΑ, 12.02.2024, σε: https://nomarchia.gr/i-ypovathmisi-enos-dysxerous-kai-evaishitou-dikaiomatos (τελευταία προσπέλαση: 11.11.2025).
[18] Αναφορικά με τα ζητήματα της άρσεως του απορρήτου, βλ. κ. Ν. 5002/2022.
[19]Βλ. ιστότοπο ΕΣΡ: https://www.esr.gr (τελευταία προσπέλαση: 17.11.2025).
[20] Βλ. ιστότοπο ΑΣΕΠ: https://www.asep.gr (τελευταία προσπέλαση: 17.11.2025).
[21] Βλ. ιστότοπο ΣτΠ: https://www.synigoros.gr/el (τελευταία προσπέλαση: 17.11.2025), Β. Τζέμο, «Προτάσεις για μεταρρύθμιση του θεσμού του Συνηγόρου του Πολίτη», ΕφημΔΔ 2014, σ. 121 επ.
[22] Ξ. Κοντιάδης, Τι πρέπει να αλλάξει στο Σύνταγμα; 40 ερωτήσεις και απαντήσεις για τη νέα συνταγματική αναθεώρηση, όπ.π., σ. 217.
[23] Ibidem.
[24] Ibidem.
[25] Ibidem, σ. 218-219.
[26] Ibidem.
[27] Βλ. κ. Χ. Μουκίου, Οι αλγόριθμοι και το Διοικητικό Δίκαιο, όπ.π., σ. 51 επ.
[28] Βλ. περαιτέρω σε Π. Σοϊλεντάκη, Η Τεχνητή Νοημοσύνη στον πυρήνα του Συνταγματικού & του Διοικητικού Δικαίου, όπ.π., σ. 121 επ. και σ. 142 επ.
[29] Ι. Ιγγλεζάκης, Το Δίκαιο της Ψηφιακής Οικονομίας, όπ.π., σ. 214.
[30] Βλ. Ι. Ιγγλεζάκη, Το Δίκαιο της Ψηφιακής Οικονομίας, όπ.π., σ. 238.
[31] Ibidem, σ. 88 επ.
[32] Για το δικαίωμα στην «ψηφιακή λήθη», βλ. Χ. Μουκίου, Οι αλγόριθμοι και το Διοικητικό Δίκαιο, όπ.π., σ. 175-178. Σχετ. Φ. Παναγοπούλου-Κουτνατζή, Τεχνητή νοημοσύνη: ο δρόμος προς έναν ψηφιακό συνταγματισμό. Μια ηθικο-συνταγματική θεώρηση, Επετηρίδα φιλοσοφικής έρευνας δια-ΛΟΓΟΣ, Σειρά: Φιλοσοφική Βιβλιοθήκη / Μελέτες (93), εκδ. Παπαζήση, 2023, σ. 84 επ.
[33] Για τις κατευθυντήριες αρχές, από τις οποίες πρέπει να διέπεται η Τ.Ν., βλ. διεξοδικά Φ. Παναγοπούλου, Ο Ευρωπαϊκός Κανονισμός για την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΕΕ/2024/1689, Artificial Intelligence Act, AI Act): Μια πρώτη Συνταγματο-ηθική θεώρηση, όπ.π., σ. 47 επ. Για δε τα ζητήματα της δεοντολογίας και της ηθικής αναφορικά με τη χρήση της Τ.Ν., βλ. Ι. Ιγγλεζάκη, Το Δίκαιο της Ψηφιακής Οικονομίας, όπ.π., σ. 211-214.
[34] Βλ. Χ. Μουκίου, Οι αλγόριθμοι και το Διοικητικό Δίκαιο, όπ.π., σ. 47.
[35] Βλ. αναλυτικά σε: Φ. Παναγοπούλου, Ο Ευρωπαϊκός Κανονισμός για την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΕΕ/2024/1689, Artificial Intelligence Act, AI Act): Μια πρώτη Συνταγματο-ηθική θεώρηση, όπ.π., σ. 47 επ., Ι. Ιγγλεζάκη, Το Δίκαιο της Ψηφιακής Οικονομίας, όπ.π., σ. 211 επ. Περαιτέρω, για τη διοικητική ηθική και δεοντολογία, βλ. Στ. Κτιστάκη, Εισαγωγή στη Διοικητική Επιστήμη, εκδ. Παπαζήση, 2009, σ. 150 επ. Για αλλοδαπή θεωρία, βλ. El. Hickman/ M. Petrin, “Trustworthy AI and Corporate Governance: The EU’s Ethics Guidelines for Trustworthy Artificial Intelligence from a Company Law Perspective”, European Business Organization Law Review (22) 2021, pp. 593-625.
[36] Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών. Τεχνητή νοημοσύνη για την Ευρώπη, SWD(2018) 137 final, COM(2018) 237 final, Βρυξέλλες, 25.4.2018, σ. 1-25, σε: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52018DC0237&qid=1763212009053 (τελευταία προσπέλαση: 11.11.2025).
[37] Ι. Ιγγλεζάκης, Το Δίκαιο της Ψηφιακής Οικονομίας, όπ.π., σ. 212, Ανεξάρτητη Ομάδα Εμπειρογνωμόνων Υψηλού Επιπέδου για την Τεχνητή Νοημοσύνη, Κατευθυντήριες γραμμές δεοντολογίας για αξιόπιστη Τεχνητή Νοημοσύνη, Βρυξέλλες, Απρίλιος 2019, σ. 16, σε: https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/library/ethics-guidelines-trustworthy-ai (τελευταία προσπέλαση: 15.11.2025).
[38] Ibidem.
[39] Έτσι σε Ανεξάρτητη Ομάδα Εμπειρογνωμόνων Υψηλού Επιπέδου για την Τεχνητή Νοημοσύνη, Κατευθυντήριες γραμμές δεοντολογίας για αξιόπιστη Τεχνητή Νοημοσύνη, όπ.π., σ. 16, παρ. (53).
[40] Ανεξάρτητη Ομάδα Εμπειρογνωμόνων Υψηλού Επιπέδου για την Τεχνητή Νοημοσύνη, Κατευθυντήριες γραμμές δεοντολογίας για αξιόπιστη Τεχνητή Νοημοσύνη, όπ.π., σ. 15-17, Ι. Ιγγλεζάκης, Το Δίκαιο της Ψηφιακής Οικονομίας, όπ.π., σ. 213-214.
[41] Φ. Παναγοπούλου, Ο Ευρωπαϊκός Κανονισμός για την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΕΕ/2024/1689, Artificial Intelligence Act, AI Act): Μια πρώτη Συνταγματο-ηθική θεώρηση, όπ.π., σ. 41.
[42] Κανονισμός (ΕΕ) 2024/1689 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 13ης Ιουνίου 2024, για τη θέσπιση εναρμονισμένων κανόνων σχετικά με την τεχνητή νοημοσύνη και την τροποποίηση των κανονισμών (ΕΚ) αριθ. 300/2008, (ΕΕ) αριθ. 167/2013, (ΕΕ) αριθ. 168/2013, (ΕΕ) 2018/858, (ΕΕ) 2018/1139 και (ΕΕ) 2019/2144 και των οδηγιών 2014/90/ΕΕ, (ΕΕ) 2016/797 και (ΕΕ) 2020/1828 (κανονισμός για την τεχνητή νοημοσύνη), σε ιστότοπο ΕΕ: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/?uri=CELEX:32024R1689 (τελευταία προσπέλαση: 15.11.2025).
[43] Φ. Παναγοπούλου, Ο Ευρωπαϊκός Κανονισμός για την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΕΕ/2024/1689, Artificial Intelligence Act, AI Act): Μια πρώτη Συνταγματο-ηθική θεώρηση, όπ.π., σ. 43.
[44] Βλ. Ευγ. Πρεβεδούρου, «Ενίσχυση των διαδικαστικών δικαιωμάτων των πολιτών ενόψει επικείμενης γιγάντωσης της ψηφιακής διακυβέρνησης», ΘΠΔΔ 2025, σ. 11-12, J. Mazur/R. Włoch, “Embedding digital economy: Fictitious triple movement in the European Union’s Artificial Intelligence Act”, Social & Legal Studies 2024, Vol. 33 (1), pp. 104-123.
[45] Κανονισμός (ΕΕ) 2024/1689 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 13ης Ιουνίου 2024, για τη θέσπιση εναρμονισμένων κανόνων σχετικά με την τεχνητή νοημοσύνη και την τροποποίηση των κανονισμών (ΕΚ) αριθ. 300/2008, (ΕΕ) αριθ. 167/2013, (ΕΕ) αριθ. 168/2013, (ΕΕ) 2018/858, (ΕΕ) 2018/1139 και (ΕΕ) 2019/2144 και των οδηγιών 2014/90/ΕΕ, (ΕΕ) 2016/797 και (ΕΕ) 2020/1828 (κανονισμός για την τεχνητή νοημοσύνη), σε ιστότοπο ΕΕ: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/?uri=CELEX:32024R1689 (τελευταία προσπέλαση: 28.10.2025).
[46] Για μια διεξοδική ανάλυση και ενδελεχή σχολιασμό του Κανονισμού, βλ. Φ. Παναγοπούλου, Ο Ευρωπαϊκός Κανονισμός για την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΕΕ/2024/1689, Artificial Intelligence Act, AI Act): Μια πρώτη Συνταγματο-ηθική θεώρηση, όπ.π.
[47] Βλ. αναλυτικότερα σε Β. Τζέμο, «Ο Νέος Κανονισμός για την Τεχνητή Νοημοσύνη και ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΧΘΔΕΕ)», σε: Ευγ. Αλεξανδροπούλου-Αιγυπτιάδου/Θ. Δαλακούρα/Χρ. Μαστροκώστα (επιμ.), Διερευνώντας τις πτυχές της Τεχνητής Νοημοσύνης. Οι τεχνολογίες αιχμής ως νομοθετική πρόκληση, 2ο Διεπιστημονικό συνέδριο Δίκαιο και Πληροφορική, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, 2025, σ. 99 επ., βλ. ιδίως σ. 101.
[48] Σχετ. Ι. Ιγγλεζάκης, Το Δίκαιο της Ψηφιακής Οικονομίας, όπ.π., σ. 306 επ. Βλ. ενδ. κ.: Ν. 5110/2024, Ν. 5119/2024, Ν. 5142/2024, Ν. 4852/2021 κ.ά.
[49] Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης, Οι Αρχές προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων σε σχέση με τη χρήση Τεχνητής Νοημοσύνης στην Ελλάδα, Αθήνα, 12 Νοεμβρίου 2024, σε: https://www.mindigital.gr/archives/6901 (τελευταία προσπέλαση: 15.11.2025).
[50] Για την προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα σε σχέση με τα συστήματα Τ.Ν., βλ. Φ. Παναγοπούλου, Ο Ευρωπαϊκός Κανονισμός για την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΕΕ/2024/1689, Artificial Intelligence Act, AI Act): Μια πρώτη Συνταγματο-ηθική θεώρηση, όπ.π., σ. 92-95, Ι. Ιγγλεζάκη, Το Δίκαιο της Ψηφιακής Οικονομίας, όπ.π., σ. 234 επ.
[51] Ξ. Κοντιάδης, Τι πρέπει να αλλάξει στο Σύνταγμα; 40 ερωτήσεις και απαντήσεις για τη νέα συνταγματική αναθεώρηση, όπ.π., σ. 250.
[52] Ευρ. Στυλιανίδης, «Πρόταση για την Τεχνητή Νοημοσύνη ενόψει της Αναθεώρησης του Ελληνικού Συντάγματος», σε: Ευρ. Στυλιανίδη (επιμ.), Τεχνητή Νοημοσύνη: Ανθρώπινα Δικαιώματα, Δημοκρατία & Κράτος Δικαίου, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, 2025, σ. 633 επ.
[53] Ibidem, σ. 634. Βλ. κ. Φ. Παναγοπούλου, Ο Ευρωπαϊκός Κανονισμός για την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΕΕ/2024/1689, Artificial Intelligence Act, AI Act): Μια πρώτη Συνταγματο-ηθική θεώρηση, όπ.π., σ. 236.
[54] Φ. Παναγοπούλου, Ο Ευρωπαϊκός Κανονισμός για την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΕΕ/2024/1689, Artificial Intelligence Act, AI Act): Μια πρώτη Συνταγματο-ηθική θεώρηση, όπ.π., σ. 237.
[55] Ibidem.
[56] Ibidem, σ. 237.
[57] Βλ. Φ. Παναγοπούλου, Ο Ευρωπαϊκός Κανονισμός για την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΕΕ/2024/1689, Artificial Intelligence Act, AI Act): Μια πρώτη Συνταγματο-ηθική θεώρηση, όπ.π., σ. 98.
[58] Για τον ανωτέρω προβληματισμό, βλ. αναλυτικότερα Φ. Παναγοπούλου, Ο Ευρωπαϊκός Κανονισμός για την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΕΕ/2024/1689, Artificial Intelligence Act, AI Act): Μια πρώτη Συνταγματο-ηθική θεώρηση, όπ.π., σ. 95-98, η οποία αναφέρεται στη σύσταση της «Εθνικής Αρχής Ιδιωτικότητας, Πληροφορίας και Τεχνητής Νοημοσύνης», καθώς και της «Εθνικής Αρχής Τεχνητής Νοημοσύνης».
[59] Ibidem, σ. 98.
[60] Ibidem.
