Η αναθεώρηση του άρθρου 24 του Συντάγματος, όπως προεξαγγελτικά εξαγγέλθηκε, είναι κάτι περισσότερο από νομική τροποποίηση. Είναι μια ηχηρή δήλωση πολιτικής βούλησης: ότι η προστασία του περιβάλλοντος αποτελεί θεμέλιο του κοινωνικού συμβολαίου. Σε έναν κόσμο που αλλάζει ραγδαία, η συνταγματική κατοχύρωση της οικολογικής ισορροπίας δεν είναι πολυτέλεια. Είναι όρος επιβίωσης. Η προτεινόμενη αναθεώρηση του άρθρου 24 του Συντάγματος δεν είναι απλώς μια θεσμική αλλαγή. Είναι ένα αναγκαίο βήμα μπροστά, μια πράξη ευθύνης απέναντι στις επόμενες γενιές και στην ίδια τη βιωσιμότητα της ζωής στη χώρα μας. Σε μια εποχή όπου η περιβαλλοντική κρίση δεν είναι θεωρία αλλά καθημερινότητα, η ανάγκη για ισχυρότερη και πιο συγκεκριμένη συνταγματική προστασία του φυσικού περιβάλλοντος γίνεται επιτακτική.
Ποιες κατευθύνσεις ήδη ειπώθηκαν ως αναγκαίες για την αναθεώρηση;
1. Η Βιώσιμη Ανάπτυξη ως Θεμελιώδης Αρχή
Η συνταγματική αναγνώριση της βιώσιμης ανάπτυξης σηματοδοτεί την πλήρη ενσωμάτωση της περιβαλλοντικής διάστασης στις πολιτικές του κράτους. Δεν πρόκειται για μια αφηρημένη έννοια, αλλά για έναν πρακτικό προσανατολισμό: ανάπτυξη με σεβασμό στους φυσικούς πόρους, κοινωνική ισότητα και οικονομική βιωσιμότητα. Όλες οι δημόσιες πολιτικές θα υποχρεούνται να αξιολογούνται μέσα από αυτό το πρίσμα.
2. Η Κλιματική Κρίση Μπαίνει στο Σύνταγμα
Με την πρόβλεψη για ενεργή αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, το κράτος δεν μπορεί πλέον να είναι θεατής. Θα έχει ρητή υποχρέωση να σχεδιάζει και να εφαρμόζει πολιτικές που μειώνουν τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, να προστατεύει τις ευάλωτες κοινότητες και να προσαρμόζει τις υποδομές στις νέες κλιματικές συνθήκες.
3. Αναδάσωση και Προστασία της Δασικής Γης
Η υποχρεωτική αναδάσωση των καμένων εκτάσεων και η απαγόρευση αλλαγής χρήσης δασών ενισχύουν το νομικό πλαίσιο προστασίας της δασικής γης. Οι δασικές περιοχές δεν είναι απλώς πνεύμονες πρασίνου· είναι θησαυροφυλάκια βιοποικιλότητας, ρυθμιστές του μικροκλίματος και φυσικά τείχη ενάντια σε πλημμύρες και διάβρωση. Η συνταγματική θωράκισή τους αποτελεί πράξη δικαιοσύνης προς το περιβάλλον.
4. Ενίσχυση Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας
Η προώθηση της καθαρής ενέργειας είναι πλέον συνταγματικός στόχος. Οι ΑΠΕ (αιολική, ηλιακή, υδροηλεκτρική) θα παίζουν κεντρικό ρόλο στον ενεργειακό σχεδιασμό, υποστηρίζοντας την απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα, τη μείωση των ρύπων και την ενεργειακή αυτάρκεια της χώρας.
5. Ο Χωροταξικός και Πολεοδομικός Σχεδιασμός με Περιβαλλοντικά Κριτήρια
Η πολεοδομία δεν μπορεί να σχεδιάζεται χωρίς περιβαλλοντικό πρόσημο. Ο σεβασμός στη φέρουσα ικανότητα των περιοχών, η ενίσχυση των κοινόχρηστων χώρων, οι πράσινες υποδομές και η πρόβλεψη για κλιματική ανθεκτικότητα των πόλεων πρέπει να αποτελούν βάση κάθε σχεδιασμού.
Το άρθρο 24 του ισχύοντος Ελληνικού Συντάγματος αποτελεί θεμέλιο της περιβαλλοντικής προστασίας στη χώρα μας. Αναγνωρίζει ρητά την υποχρέωση του κράτους να προστατεύει το φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον. Ειδικότερα, καθιερώνει τις εξής βασικές αρχές:
Τι Ισχύει Σήμερα:
1. Γενική Υποχρέωση Προστασίας του Περιβάλλοντος
Το κράτος οφείλει να λαμβάνει προληπτικά και κατασταλτικά μέτρα για την προστασία του περιβάλλοντος, στο πλαίσιο της αρχής της αειφορίας.
2. Σχεδιασμός και Χρήση του Χώρου
Ο χωροταξικός και πολεοδομικός σχεδιασμός πρέπει να υπακούει στις αρχές της προστασίας του περιβάλλοντος και της ποιότητας ζωής.
3. Ειδική Προστασία των Δασών και των Αναδασωτέων Εκτάσεων
Απαγορεύεται η αλλαγή χρήσης δασών και δασικών εκτάσεων, εκτός αν υπαγορεύεται από λόγους εθνικής άμυνας ή σοβαρού δημοσίου συμφέροντος.
Επιπλέον, προβλέπεται υποχρεωτική αναδάσωση κάθε καμένης ή αποψιλωμένης περιοχής.
4. Συμμετοχή των Πολιτών
Αν και όχι ρητά, το Σύνταγμα έχει ερμηνευτεί από το Συμβούλιο της Επικρατείας ως αναγνωρίζον τη σημασία της συμμετοχής των πολιτών στη λήψη αποφάσεων για το περιβάλλον.
Τι Φέρνει η Αναθεώρηση:
Η προτεινόμενη αναθεώρηση δεν ακυρώνει τις υπάρχουσες διατάξεις. Αντίθετα, τις ενισχύει και τις εξειδικεύει, καλύπτοντας κρίσιμα κενά:
1. Συνταγματική Αναγνώριση της Βιώσιμης Ανάπτυξης
Ενώ η αρχή της αειφορίας υπάρχει, η αναθεώρηση δίνει στο κράτος ρητή εντολή να ενσωματώνει τη βιώσιμη ανάπτυξη σε όλες τις πολιτικές του.
2. Κλιματική Κρίση: Από Σιωπή σε Υποχρέωση
Η κλιματική αλλαγή σήμερα δεν αναφέρεται ρητά. Η αναθεώρηση θα προσθέσει ρητή πρόβλεψη που δεσμεύει το κράτος να λαμβάνει μέτρα για την αντιμετώπισή της.
3. Θεσμική Θωράκιση των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας
Ενώ οι ΑΠΕ προωθούνται νομοθετικά, η αναθεώρηση τις καθιστά συνταγματικό στόχο, δίνοντας βάθος και σταθερότητα στη στρατηγική ενεργειακής μετάβασης.
4. Ολιστική Προσέγγιση στην Πολεοδομία
Το Σύνταγμα ήδη συνδέει την πολεοδομία με την ποιότητα ζωής. Η νέα διατύπωση ενισχύει τον περιβαλλοντικό χαρακτήρα του σχεδιασμού, ενσωματώνοντας την έννοια της περιβαλλοντικής ισορροπίας.
Το ισχύον άρθρο 24 είναι προοδευτικό και έχει αποτελέσει εργαλείο ουσιαστικής προστασίας του περιβάλλοντος. Ωστόσο, η εποχή έχει αλλάξει. Η περιβαλλοντική κρίση είναι πλέον υπαρξιακή. Η αναθεώρηση δεν είναι απλώς βελτίωση· είναι επικαιροποίηση, εμβάθυνση και εξοπλισμός του Συντάγματος με τα απαραίτητα μέσα για να αντιμετωπίσει τις σύγχρονες οικολογικές προκλήσεις. Με λίγα λόγια: από την αρχή της αειφορίας, περνάμε στη στρατηγική της επιβίωσης.
Η προτεινόμενη αναθεώρηση του άρθρου 24 ενισχύει ουσιαστικά τη συνταγματική προστασία του περιβάλλοντος, προσδίδοντας σαφή και δεσμευτικό χαρακτήρα σε σύγχρονες οικολογικές αρχές που μέχρι σήμερα δεν αναφέρονταν ρητά στο Σύνταγμα. Η ένταξη της βιώσιμης ανάπτυξης ως θεμελιώδους αρχής προσφέρει ένα σταθερό πλαίσιο για τον σχεδιασμό δημόσιων πολιτικών που σέβονται τόσο το περιβάλλον όσο και τις μελλοντικές γενιές. Παράλληλα, η πρόβλεψη για την υποχρεωτική αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης σηματοδοτεί την αναγνώριση της σοβαρότητας του προβλήματος και επιβάλλει στο κράτος να ενεργεί με σχέδιο και ευθύνη. Η αναβάθμιση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας σε συνταγματικό στόχο ενισχύει τη μακροχρόνια σταθερότητα της ενεργειακής πολιτικής και ευνοεί την ενεργειακή αυτονομία της χώρας. Επιπλέον, η κατοχύρωση της αναδάσωσης και η αυστηροποίηση της απαγόρευσης αλλαγής χρήσης δασών προστατεύουν αποτελεσματικότερα τη δασική γη από αυθαιρεσίες.
Ωστόσο, η αναθεώρηση εγείρει και ορισμένες ενστάσεις. Ορισμένοι θεωρούν πως οι αλλαγές είναι περισσότερο συμβολικές παρά λειτουργικές, καθώς πολλές από τις νέες προβλέψεις –όπως η αειφορία, η αναδάσωση και η απαγόρευση αλλαγής χρήσης δασών– είναι ήδη κατοχυρωμένες στο ισχύον Σύνταγμα. Επιπλέον, τίθεται το ερώτημα κατά πόσο η συνταγματική αναβάθμιση εννοιών όπως η “βιώσιμη ανάπτυξη” μπορεί να εφαρμοστεί στην πράξη χωρίς ουσιαστική μεταρρύθμιση του διοικητικού μηχανισμού και των ελεγκτικών θεσμών. Κάποιοι εκφράζουν επίσης φόβους ότι η πρόβλεψη για “επιτακτικούς λόγους δημοσίου συμφέροντος” στη χρήση δασών ίσως ανοίγει κερκόπορτες για μελλοντικές εξαιρέσεις και καταστρατηγήσεις. Τέλος, ενώ η πρόθεση ενσωμάτωσης της περιβαλλοντικής διάστασης στην πολεοδομία είναι θετική, δεν αρκεί από μόνη της χωρίς ουσιαστική εφαρμογή σε τοπικό επίπεδο και χωρίς ξεκάθαρες αρμοδιότητες μεταξύ κράτους και αυτοδιοίκησης. Συνολικά, η αναθεώρηση κινείται σε θετική κατεύθυνση, καθώς ενισχύει την οικολογική διάσταση του Συντάγματος και ευθυγραμμίζεται με τις διεθνείς εξελίξεις. Ωστόσο, η επιτυχία της θα εξαρτηθεί από την ερμηνεία και την εφαρμογή της στην πράξη, καθώς και από τη βούληση του πολιτικού και διοικητικού συστήματος να την υπηρετήσει με συνέπεια.
Παναγιώτης Γαλάνης
Δικηγόρος Περιβαλλοντικού – Πολεοδομικού Δικαίου, Διδάκτωρ και Μεταδιδάκτωρ Νομικής ΕΚΠΑ
