Ερώτημα Πολίτη:
Μπορεί να γίνει μια συγκριτική προσέγγιση ως προς το δικαίωμα οπλοκατοχής στις ΗΠΑ και την Ευρώπη, λαμβάνοντας ως δεδομένο ότι πολλοί πολίτες τελευταία υποστηρίζουν το “δικαίωμα στην αυτοδικία”;
Απάντηση:
Δικαίωμα στην αυτοδικία δεν υπάρχει και δεν μπορεί να υπάρξει σε ένα κράτος δικαίου. Τα δικαιώματα ασκούνται στο πλαίσιο που ορίζει ο νόμος και το Σύνταγμα. Αν δεν μας αρέσει ο νόμος ή και το Σύναγμα υπάρχει τρόπος να συμμετάσχουμε στην αλλαγή τους μέσα από δημοκρατικές διαδικασίες. Σύμφωνα με τον Ποινικό Κώδικα,
αυτοδικία είναι η αυθαίρετη άσκηση αξίωσης σχετικά με δικαίωμα που κάποιος έχει πραγματικά ή από πεποίθηση το οικειοποιείται, δηλαδή πιστεύει πως το έχει. Το δικαίωμα στην οπλοκατοχή δεν συνδέεται με την αυτοδικία.
Μια τέτοια σύνδεση θα οδηγούσε το «παίρνω το νόμο στα χέρια μου» σε «νόμο του Τέξας».
Η περίπτωση της νόμιμης άμυνας
Διαφορετικό ζήτημα αποτελεί η νόμιμη άμυνα: σε περίπτωση άμυνας αίρεται ο άδικος χαρακτήρας της πράξης όταν υπάρχει αναγκαία προσβολή του επιτιθέμενου στην οποία προβαίνει το άτομο, για να υπερασπισθεί τον εαυτό του ή άλλον από άδικη και παρούσα επίθεση που στρέφεται εναντίον τους. Το αναγκαίο μέτρο της άμυνας κρίνεται από τον βαθμό επικινδυνότητας της επίθεσης, από το είδος της βλάβης που απειλούσε, από τον τρόπο και την ένταση της επίθεσης και από τις λοιπές περιστάσεις.
Το δικαίωμα στην άμυνα δεν συναρτάται με το δικαίωμα στην οπλοκατοχή (εκτός αν αυτό έχει ρίζες στη νομική κουλτούρα όπως στις ΗΠΑ). Η τήρηση των προϋποθέσεων της άμυνας γίνεται ιδιαίτερα δύσκολη όταν ο αμυνόμενος έχει όπλο: η υπέρβαση του αναγκαίου μέτρου είναι σαφώς πιο εύκολη όταν κάποιος την κρίσιμη στιγμή έχει στην κατοχή του ένα όπλο.
Στην περίπτωση που η οπλοκατοχή δεν αναφέρεται ρητά σε κάποιο συνταγματικό άρθρο το κράτος είναι ελεύθερο να τη ρυθμίσει περιοριστικά για να υπηρετήσει το δημόσιο συμφέρον. Το κράτος θα σταθμίσει αν είναι πιο επικίνδυνο για τη δημόσια ασφάλεια να οπλοφορούμε ή όχι, και υπό ποιες προϋποθέσεις.
Υπάρχει συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα στην οπλοφορία;
Μόνο σε τρεις χώρες σε όλο τον κόσμο υπάρχει σήμερα ρητά συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα στην οπλοφορία. Η δεύτερη τροποποίηση των Ηνωμένων Πολιτειών, για το δικαίωμα οπλοκατοχής, είχε επηρεάσει στο παρελθόν άλλες χώρες να υιοθετήσουν το δικαίωμα αυτό (Βολιβία, Κόστα Ρίκα, Κολομβία, Ονδούρα, Νικαράγουα, Λιβερία, Γουατεμάλα, Μεξικό). Το δικαίωμα καταργήθηκε σε όλες εκτός από το Μεξικό, τη Γουατεμάλα και τις ΗΠΑ. Στη Ευρώπη, μόνο η Τσεχία έφθασε κοντά στη συνταγματική κατοχύρωσή του, ενώ κουλτούρα οπλοκατοχής υπάρχει στην Ελβετία.
Οπλοκατοχή: Διαφορές μεταξύ Ευρωπαϊκής Ένωσης και Η.Π.Α.
Η διαφορά αντιμετώπισης του ζητήματος της οπλοκατοχής ανάμεσα στην Ευρωπαϊκή Ένωση και τις ΗΠΑ είναι σημαντική. Η νομοθεσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την καταπολέμηση της τρομοκρατίας, που τέθηκε σε ισχύ μετά τις επιθέσεις στο Παρίσι και αλλού, προβλέπει αυστηρές ρυθμίσεις. Η επικαιροποιημένη οδηγία της Ε.Ε. απαιτεί τα όπλα να είναι σαφώς επισημασμένα και καταχωρημένα ηλεκτρονικά, ώστε να μπορεί η Αστυνομία να τα εντοπίζει. Ζήτημα τέθηκε στην Ελβετία όπου μέσω δημοψηφίσματος οι ψηφοφόροι ενέκριναν την αυστηροποίηση της νομοθεσίας, ώστε να εναρμονιστεί με αυτή της Ε.Ε. Η κυβέρνηση είχε προειδοποιήσει τους ψηφοφόρους ότι η Ελβετία, η οποία δεν είναι μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά ακολουθεί πολλούς από τους κανόνες της, θα μπορούσε να χάσει τη συμμετοχή της στον χώρο Σένγκεν – η οποία επιτρέπει την ελεύθερη κυκλοφορία μεταξύ 26 ευρωπαϊκών χωρών – εάν απέρριπτε την αυστηροποίηση αυτή.
Στις ΗΠΑ το τοπίο είναι διαφορετικό. Σύμφωνα με τη Δεύτερη Τροποποίηση του Συντάγματος του 1791 «μια καλά εποπτευόμενη πολιτοφυλακή, απαραίτητη για την ασφάλεια ενός ελεύθερου κράτους και το δικαίωμα του λαού να διατηρεί και να φέρει όπλα, δεν θα υποστεί περιορισμούς». Η συνταγματική αυτή πρόβλεψη αποτελεί την πηγή των ρυθμίσεων για τα όπλα, σε μια χώρα όπου τα τελευταία χρόνια έχε υποφέρει από μαζικές δολοφονικές επιθέσεις που συσχετίζονται άμεσα με τη ευκολία απόκτησης όπλων από τον καθένα. Πώς ερμηνεύεται η συνταγματική αυτή διάταξη;
Στο αμερικανικό μοντέλο ο τελευταίος λόγος για ερμηνεία ενός πραγματικά παλιού συνταγματικού κειμένου πέφτει στο Ανώτατο Δικαστήριο, που έχει αναπτύξει πολύπλοκες θεωρίες και τεχνικές προσέγγισης. Ποια ήταν η βούληση του συντακτικού νομοθέτη; Πόσο πρέπει να μας δεσμεύει και πώς μπορούμε να την προσδιορίσουμε μετά από τόσα χρόνια; Ειδικά στο ζήτημα των όπλων το Δικαστήριο βρίσκεται διχασμένο ανάμεσα στη συντηρητική άποψη, που διαβάζει στη Δεύτερη Τροποποίηση ένα ατομικό δικαίωμα στην οπλοκατοχή, και στην προοδευτική άποψη, που θεωρεί ότι η πρόβλεψη αναφέρεται σε ένα δικαίωμα στην ύπαρξη πολιτοφυλακής.
Οι δικαστικές αποφάσεις District of Columbia v. Heller και McDonald v. Chicago
Το 2008 το Ανώτατο Δικαστήριο, στην οριακή απόφαση District of Columbia v. Heller, έκρινε με ψήφους 5-4 ότι ένας νόμος ο οποίος περιόριζε την κατοχή όπλα χωρίς άδεια στο σπίτι παραβίαζε τη δεύτερη τροποποίηση. Ο δικαστής Antonin Scalia έγραψε την άποψη της πλειοψηφίας: «Η δεύτερη τροποποίηση προστατεύει ένα ατομικό δικαίωμα στην οπλοκατοχή που δεν σχετίζεται με την υπηρεσία στην πολιτοφυλακή, αλλά μπορεί να χρησιμοποιείται για παραδοσιακούς νόμιμους σκοπούς, όπως η αυτοάμυνα εντός του σπιτιού».
Σύμφωνα με τον Scalia, παρά την επίγνωση των προβλημάτων που σχετίζονται με την οπλοκατοχή η κατοχύρωση των συνταγματικών δικαιωμάτων αναγκαστικά αφαιρεί ορισμένες πολιτικές επιλογές από το τραπέζι. Δύο χρόνια αργότερα, στην απόφαση McDonald v. Chicago, το Δικαστήριο με την ίδια πλειοψηφία αντιμετώπισε το επιπρόσθετο ερώτημα αν η δεύτερη τροποποίηση προστατεύει από τον κρατικό περιορισμό του δικαιώματος οπλοκατοχής για λόγους για αυτοάμυνας. Το Δικαστήριο έκρινε ότι το θεμελιώδες δικαίωμα στην οπλοκατοχή δεσμεύει εξίσου την Ομοσπονδιακή Κυβέρνηση και τις πολιτείες.
Μειοψηφώντας ο δικαστής John Paul Stevens αμφισβήτησε τη λογική της πλειοψηφίας. Σύμφωνα με την άποψή του, η ορθή ερμηνεία του δικαιώματος οπλοκατοχής σχετίζεται μόνο με το δικαίωμα στην ύπαρξη μιας πολιτοφυλακής και δεν αποτελεί ατομικό δικαίωμα που να μπορούν να ασκήσουν οι ιδιώτες χωρίς περιορισμό από την πολιτεία. Ο δικαστής Stephen Breyer υποστήριξε, μάλιστα, ότι ο συντακτικός νομοθέτης δεν θέσπισε τη Δεύτερη Τροποποίηση για να προστατεύσει ένα ατομικό δικαίωμα ένοπλης αυτοάμυνας. Όπως τόνισε, «δεν υπήρξε και δεν υπάρχει συναίνεση ότι το δικαίωμα είναι ήταν “θεμελιώδες”». Δεν υπάρχει ευρύτερο συνταγματικό συμφέρον ή αρχή που να υποστηρίζει τη νομική μεταχείριση αυτού του δικαιώματος ως θεμελιώδους σημασίας. Αντίθετα, ευρύτερες συνταγματικές ανησυχίες θεσμικού χαρακτήρα έρχονται σε έντονη αντίθεση με αυτό.
Η ρύθμιση της οπλοκατοχής βασίζεται στη στάθμιση συνταγματικών δικαιωμάτων και συμφερόντων. Οι Η.Π.Α. αποτελούν μια ιδιαίτερη περίπτωση εξαιρετισμού λόγω μιας αμφιλεγόμενης συνταγματικής διατύπωσης σε ένα παλιό και δύσκολο να αναθεωρηθεί Σύνταγμα. Αποτελούν έτσι ένα πεδίο παρατήρησης των επιπτώσεων που έχει στην πράξη οδηγήσει σε αναγωγή της οπλοκατοχής σε συνταγματικό δικαίωμα.
Αλκμήνη Φωτιάδου
Συνταγματολόγος (Διδάκτωρ Νομικής), Δικηγόρος
