Φαίνεται ότι η ευρωπαία εισαγγελέας θα παραμερίσει το άρθρο 86 του Συντάγματός μας και θα ασκήσει απ’ ευθείας διώξεις σε πολιτικά πρόσωπα, με τον ισχυρισμό της υπεροχής του ενωσιακού δικαίου ακόμη και απέναντι στο Σύνταγμα. Όσοι ξιφουλκούν με πάθος από χρόνια γι’ αυτή την «υπεροχή», μάλλον θα αισθάνονται ευτυχείς…
Ένας τουλάχιστον από αυτούς (ο Ευ. Βενιζέλος) έχει κρατήσει ωστόσο μια επιφύλαξη, όταν επιχειρηματολογώντας υπέρ της «υπεροχής» με αφορμή την απόφαση του ΣτΕ για τα ιδιωτικά πανεπιστήμια, εξαίρεσε τις υποθέσεις ποινικού ενδιαφέροντος[1]. Στις τελευταίες, κατ’ αυτόν, το Σύνταγμα μπορεί να υπερισχύει, όταν λειτουργεί υπέρ του κατηγορουμένου. Έτσι ερμήνευσε μια μάλλον άβολη για την «υπεροχή» απόφαση του ΔΕΕ (Poplawski). Αλλά κράτησε ένα μυστικό: ότι αυτή η απόφαση αντιτάχθηκε ρητά στην contra legem υπεροχή του ενωσιακού δικαίου έναντι του εθνικού, ανεξάρτητα από τη φύση της υπόθεσης[2]. Αυτό το μυστικό αφορά και τα ιδιωτικά πανεπιστήμια.
Σε όλη την επιχειρηματολογία που προσπαθεί να βγάλει απ’ τη μέση την παρ. 8 του άρθρου 16 –την οποία συνοψίζει θαυμάσια ο παραπάνω συγγραφέας, με αφορμή την όντως ιστορική (αλλά, δυστυχώς, για λάθος λόγους[3]) απόφαση του ΣτΕ– ξεχωρίζει κανείς δύο στοιχεία: την εμμονή στην υπεροχή του ενωσιακού δικαίου, ακόμη και contra constitutionem, και την επίκληση της «πραγματικότητας».
Στην περίπτωση των ιδιωτικών ΑΕΙ, όμως, το ίδιο το πρωτογενές δίκαιο της ΕΕ μας «αδειάζει». Δεν είναι μόνο το ότι η εκπαίδευση ανήκει στην εθνική αρμοδιότητα των κρατών μελών με βάση τις Συνθήκες, είναι και το ότι ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων αναγνωρίζει το δικαίωμα της εκπαίδευσης «σύμφωνα με τους εθνικούς νόμους που διέπουν την άσκηση αυτού του δικαιώματος» (άρθ. 14). Ύστερα από αυτά, τι νόημα έχει να δογματίζει κανείς υπέρ της «υπεροχής»; Η ίδια η Χάρτα δηλώνει ρητά ότι υποχωρεί μπροστά στο εθνικό δίκαιο! Ούτε καν το μυστικό που κρύβει η Poplawski χρειάζεται εδώ, για να υπερασπιστεί κανείς το Σύνταγμα…Το ΣτΕ είχε την αξιοσημείωτη πρόνοια να μη ρωτήσει το ΔΕΕ για την «υπεροχή» πριν βγάλει την απόφασή του. Όχι για να μην «εκτεθεί» το συνταγματικό μας άρθρο και δεν φανεί το ΔΕΕ «ευγενικό», όπως φαντάζεται ο Ευ. Βενιζέλος. Αλλά για να μην ξύσει πληγές τύπου Poplawski ή της επιφύλαξης του άρθρου 14 της Χάρτας υπέρ των «εθνικών νόμων» και αναγκαστεί να στενοχωρήσει τον κ. Πιερρακάκη και τους συμβούλους του.
Η επίκληση της «πραγματικότητας», της διαμορφωμένης «αγοράς» κ.ο.κ. ούτε καν χρειάζεται να συζητηθεί, αν όντως μιλάει κανείς νομικά. Γιατί ποιος είναι εκείνος που διαπιστώνει κανονιστικότητα σε αυτά και μάλιστα τέτοια που να καταργεί συνταγματική διάταξη; Ποιος μπορεί να αποφανθεί έγκυρα για το διαβόητο «ζωντανό» Σύνταγμα και άλλα ηχηρά παρόμοια; Μα, μόνο ένας αδέσμευτος από κανόνες «κυρίαρχος»! Εμπιστευόμαστε κανένα τέτοιο στο νομικό μας πολιτισμό, ύστερα από δυο αιώνες; Το Σύνταγμα είναι σαφές: ό,τι ανοίγει παρά το 16 παρ. 8 πρέπει απλώς να κλείσει, όπως και ό,τι «στήνεται» σε καμένο δάσος (άλλη «πραγματικότητα» αυτή!) παρά το 117, πρέπει να φύγει και να ακολουθήσει αναδάσωση. Τόσο απλά…
Ας δούμε όμως, για λίγο, τη μεγάλη εικόνα. Τι ακριβώς «παραχωρήσαμε» στην ΕΟΚ, με την ένταξή μας πριν από μισό αιώνα σχεδόν; Για κάποιους παραχωρήσαμε κυριαρχία, κρατώντας όμως αλώβητη την ισχύ του Συντάγματος, αν τυχόν οι Βρυξέλλες ξέφευγαν από τα όριά του. Για άλλους παραχωρήσαμε και κομμάτια από το ίδιο το Σύνταγμα, περιορίζοντας την εμβέλειά του. Ας υποθέσουμε για μια στιγμή ότι έγινε το τελευταίο. Δύο ερωτήματα; Μπορεί ένα Σύνταγμα να αυτοκαταργείται, έστω μερικώς; Αν το δεχτούμε, ποια είναι τα όρια; Η παραχώρηση εθνικής κυριαρχίας από «πρόθυμους» ως πού μπορεί να φτάνει; Και με ποια ακριβώς δημοκρατική νομιμοποίηση; Δεύτερο πρόβλημα: πώς ακριβώς ανέκτησε την «ψαλιδισμένη» μέσα στην ΕΕ κυριαρχία της η Βρετανία, μετά το Brexit; Μήπως επειδή το ουσιαστικό εθνικό της σύνταγμα δεν έπαψε ποτέ να ισχύει πλήρως, αφού διαφορετικά ούτε καν το Brexit δεν θα ήταν νομικά δυνατό;
Τώρα όμως έχουμε την ευρωπαία εισαγγελέα να παραμερίζει το Σύνταγμα με το επιχείρημα της «υπεροχής». Από τα προηγούμενα προκύπτει ότι κάνει λάθος, όχι απλώς επειδή το 86 αφορά ποινικές υποθέσεις: το σκεπτικό της είναι λάθος, κυρίως επειδή η υποτιθέμενη «υπεροχή» contra constitutionem παραμένει έωλη. Κι όμως, η απόφαση της απ’ ευθείας δίωξης υπουργών θα μπορούσε να «σωθεί» με μια συσταλτική ερμηνεία του συνταγματικού μας άρθρου, χωρίς καν να αντιπαραθέσουμε το Σύνταγμα στο δίκαιο της ΕΕ. Κατ’ αυτήν, αν τα προς διερεύνηση εγκλήματα αφορούν διαχείριση πόρων από την ΕΕ, ενδιαφέρουν αντικειμενικά όλους τους πολίτες της, άρα δεν δικαιολογείται να ελέγχονται κάτω από το εθνικό «φίλτρο» του 86. Δεν πρόκειται εδώ για «υπεροχή» του ενωσιακού δικαίου, πρόκειται για μια λογική συνέπεια της κυριαρχίας που έχουμε παραχωρήσει στις Βρυξέλλες: όσο ο ενωσιακός προϋπολογισμός χρηματοδοτεί ενωσιακές αρμοδιότητες (όπως π.χ. η αγροτική πολιτική/ βλ. ΟΠΕΚΕΠΕ ή οι μεταφορές και οι συγκοινωνίες/ βλ. Τέμπη), ο έλεγχος και η λογοδοσία σε όλα τα επίπεδα για την εκτέλεσή του δεν μπορεί να υπόκειται σε κανενός είδους εθνικά «φίλτρα» επειδή η εκτέλεση αυτή δεν αφορά μόνο τους Έλληνες πολίτες. Ο ίδιος ο θεσμός του ευρωπαίου εισαγγελέα επιβεβαιώνει αυτή τη θέση.
Συμπερασματικά: Η υπεράσπιση του Συντάγματος δεν συμβιβάζεται με τις ποικίλες κατασκευές που τελευταία μας κατακλύζουν. Θεωρίες για το «ζωντανό», το «ευρύχωρο», το «επαυξημένο» (και άλλα εντυπωσιακά), Σύνταγμα, είναι ουσιαστικά θεωρίες πολιτικής ατζέντας, που αποστρέφονται τη δεσμευτικότητα των κανόνων. Η πολυφορεμένη θεωρία της «υπεροχής» του ενωσιακού δικαίου με κάθε κόστος εντάσσεται σε αυτές. Και πέρα από τα προφανή χάσματα από άποψη νομικής μεθοδολογίας, ειδικά αν σκεφτεί κανείς την κατάσταση της σημερινής ΕΕ, καταλαβαίνει πού μπορεί να μας οδηγήσει…
Τάκης Βιδάλης
Μέλος European Group on Ethics in Science and New Technologies (Ευρωπαϊκή Επιτροπή)
[1] Ευ. Βενιζέλος, Τι κομίζει η απόφαση 1918/2025 της Ολομέλειας του ΣτΕ για τα μη κρατικά πανεπιστήμια; epoliteia.gr (16.12.2025).
[2] Poplawski, της 24ης Ιουνίου 2019, C-573/17. Βλ. σκ. 76: «Ομοίως, η αρχή της σύμφωνης προς το δίκαιο της Ένωσης ερμηνείας δεν μπορεί να χρησιμεύσει ως βάση για να θεμελιώσει ερμηνεία contra legem του εθνικού δικαίου (απόφαση της 29ης Ιουνίου 2017, Popławski, C‑579/15, EU:C:2017:503, σκέψη 33 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία). Με άλλα λόγια, η υποχρέωση σύμφωνης προς το δίκαιο της Ένωσης ερμηνείας παύει να υφίσταται όταν το εθνικό δίκαιο δεν μπορεί να εφαρμοσθεί κατά τέτοιον τρόπο ώστε να καταλήγει σε αποτέλεσμα σύμφωνο προς το επιδιωκόμενο με την οικεία απόφαση-πλαίσιο (απόφαση της 8ης Νοεμβρίου 2016, Ognyanov, C‑554/14, EU:C:2016:835, σκέψη 66)».
[3] Δεν ήταν η πρώτη φορά δυστυχώς, τα τελευταία χρόνια. Η απίστευτη νομολογία για τις ανεμογεννήτριες σε καμένα δάση (ΣτΕ 2499/2012, κ.λπ.), είναι μια άλλη περίπτωση ευθείας παραβίασης του Συντάγματος από το οιονεί συνταγματικό μας δικαστήριο. Ίσως αυτές οι αποφάσεις είναι σοβαρός λόγος να μην εμπιστευτούμε ποτέ τη θέσπιση αληθινού συνταγματικού δικαστηρίου, όπως τελευταία προτείνουν αρκετοί…
