Η ρύθμιση του άρθρου 34 παρ. 8 ΠΔ 18/1989
Σύμφωνα με το άρθρο 34 παρ. 8 του ΠΔ 18/1989, όπως προστέθηκε με το άρθρο 25 του Ν. 4786/2021 «[σ]ε υποθέσεις αρμοδιότητας της Ολομέλειας του Δικαστηρίου, ο δικαστικός αυτός σχηματισμός έχει τη δυνατότητα, εκτιμώντας τις περιστάσεις, να δίνει στη δημοσιότητα, δια του Προέδρου του, μετά το πέρας της διάσκεψης, σύντομη ανακοίνωση για το περιεχόμενο της απόφασης που ελήφθη και την κατά προσέγγιση εκτιμώμενη ημερομηνία δημοσίευσης του κειμένου της». Χρήση αυτής της δυνατότητας που παρέχει η ως άνω διάταξη έχει γίνει από τους κατά καιρούς Προέδρους του ΣτΕ σε ορισμένες περιπτώσεις όπως παλαιότερα πριν την δημοσίευση της απόφασης για την συνταγματικότητα της επιβολής προστίμου 100 ευρώ στους ανεμβολίαστους άνω των 60 ετών κατά το άρθρο 24 παρ. 1 Ν. 4865/2021 (Πρόεδρος Δ. Σκαλτσούνης) ενώ πιο πρόσφατες είναι οι ανακοινώσεις του νυν Προέδρου του ΣτΕ Μ. Πικραμένου της 21-3-2025 σχετικά με το αποτέλεσμα της διάσκεψης επί υποθέσεων, οι οποίες συζητήθηκαν στην Ολομέλεια στις 7 Φεβρουαρίου 2025 και αφορούν τον χαρακτηρισμό της Τουρκίας ως ασφαλούς τρίτης χώρας, της 6-5-2025 σχετικά με το αποτέλεσμα της διάσκεψης επί υποθέσεων οι οποίες συζητήθηκαν στην Ολομέλεια στις 28.3.2025 και αφορούν τον τεκμαρτό τρόπο προσδιορισμού του ετήσιου ελάχιστου καθαρού εισοδήματος των ασκούντων ατομική επιχειρηματική δραστηριότητα, της 30-5-2025 σχετικά με το αποτέλεσμα της διάσκεψης επί υπόθεσης, η οποία συζητήθηκε στις 11 Απριλίου 2025 στην Ολομέλεια και αφορά τη συνταγματικότητα διατάξεων του Ν. 5089/2024 «Ισότητα στον πολιτικό γάμο…» και της 13-6-2025 σχετικά με το αποτέλεσμα των διασκέψεων επί υποθέσεων, οι οποίες συζητήθηκαν στις 11 Απριλίου 2025 στην Ολομέλεια και αφορούν την εγκατάσταση και λειτουργία στην Ελλάδα Παραρτημάτων – Νομικών Προσώπων Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης (ΝΠΠΕ).
Η ratio legis της διάταξης
Πραγματική ratio legis της διάταξης είναι η πρόληψη φαινομένων διαρροών του αποτελέσματος των διασκέψεων της Ολομελείας του Δικαστηρίου τόσο ως προς το διατακτικό, ακόμα και ως προς το σκεπτικό, φαινόμενο που είχε παρατηρηθεί τα τελευταία χρόνια – ιδιαίτερα θεαματική ήταν η on camera ανακοίνωση στα ΜΜΕ του αποτελέσματος της διάσκεψης στην υπόθεση των τηλεοπτικών αδειών πριν από 8 περίπου χρόνια, όπου οι κάμερες περίμεναν τους δικαστές έξω από το κτίριο του Δικαστηρίου μετά το πέρας της διασκέψεως και όταν το αποτέλεσμά της ήταν γνωστό, ενώ οι διαρροές στην υπόθεση της κρίσης περί την συνταγματικότητα του «νόμου Κατρούγκαλου» είχαν οδηγήσει στην παραίτηση του τότε Προέδρου του ΣτΕ Ν. Σακελαρίου, επίσης on camera, έναν μήνα πριν την λήξη της θητείας του, ενώ πιο παλιά, για να πάμε και στο άλλο Ανώτατο Δικαστήριο, μετά την διάσκεψη της Πλήρους Ολομελείας στον Άρειο Πάγο για την υπόθεση των συμβασιούχων κάποιοι εκ των συνηγόρων των τελευταίων ανοίγανε, επίσης on camera, σαμπάνιες, διότι κατά την διαρροή της διάσκεψης είχαν κερδίσει την υπόθεση, διαβάζοντας όμως αργότερα το πλήρες κείμενο της απόφασης είδαν ότι τα πράγματα δεν ήταν ακριβώς έτσι.
Βέβαια, το γεγονός ότι υπάρχουν διαρροές των διασκέψεων του Δικαστηρίου, οι οποίες κατά νόμο είναι μυστικές, δεν περιποιεί τιμή σε κανέναν εκ των συμμετεχόντων στις διασκέψεις αυτές, είτε είναι Δικαστές είτε είναι Γραμματείς και αναφέρομαι στους διαρρέοντες. Επίσης, παράδοξο είναι ότι καλείται ο νομοθέτης να το αντιμετωπίσει, αντί να υπάρξουν μέτρα εκ μέρους του Δικαστηρίου, του εκάστοτε Προέδρου αλλά και της συντριπτικής πλειοψηφίας των συνετών δικαστών και των δικαστικών υπαλλήλων να το αντιμετωπίσουν εκ των ένδον, λαμβάνοντας τα κατάλληλα μέτρα για την αποτροπή του φαινομένου και απομονώνοντας τα λίγα πλην υπαρκτά φαινόμενα διαρροών. Επίσης, θα έπρεπε να καταβάλλεται ιδιαίτερη προσπάθεια εκ μέρους των δικαστών να δημοσιεύονται οι αποφάσεις σε υποθέσεις μείζονος νομικής, πολιτικής και κοινωνικής σημασίας εντός ευλόγου χρόνου από την διάσκεψη, που πάντως δεν μπορεί να ξεπερνά τους λίγους μήνες, ούτως ώστε να περιοριστεί ο χρόνος αναμονής στις υποθέσεις αυτές, οι αποφάσεις των οποίων μπορεί να έχουν σημαίνουσες νομικοπολιτικές και κοινωνικές συνέπειες και προεκτάσεις.
Το πεδίο εφαρμογής της διάταξης
Το πεδίο εφαρμογής της διάταξης αυτής, που όμοιά της δεν υπάρχει συγκριτικοδικαιικά σε καμία άλλη χώρα, τουλάχιστον όσο αυτό είναι γνωστό, είναι περιορισμένο. Αφορά μόνο το ΣτΕ, άλλωστε έχει εισαχθεί στην δικονομία του ΣτΕ, δεν αφορά άλλο Ανώτατο Δικαστήριο, και μόνο την Ολομέλεια του Δικαστηρίου και όχι τα Τμήματά του, σε δικαστικό σχηματισμό, είτε της ακυρωτικής είτε της κατ’ αναίρεση δίκης, αποκλειομένης της Διοικητικής Ολομέλειας και του διοικητικού σχηματισμού της Ολομέλειας που επεξεργάζεται τα Πρακτικά Επεξεργασίας κατά το άρθρο 95 παρ. 1 περ. δ΄ Σ, ενώ η λήψη της απόφασης είναι από την Ολομέλεια, διά του Προέδρου της, εκτιμωμένων των περιστάσεων, προφανώς των νομικοπολιτικών, κοινωνικών, οικονομικών κ.α.
Η συνταγματικότητα της ρύθμισης
Υποστηρίζεται ότι η διάταξη είναι αντισυνταγματική ως αντίθετη στο άρθρο 93 παρ. 3 υποπαρ. 1 Σ και την επιταγή της ειδικής και εμπεριστατωμένης αιτιολογίας των δικαστικών αποφάσεων και της απαγγελίας τους σε δημόσια συνεδρίαση. Η άποψή μου είναι ότι κάτι τέτοιο δεν συντρέχει, εφόσον δεν δημοσιεύεται η απόφαση αλλά μόνο το διατακτικό και μία σύντομη περίληψη του σκεπτικού, οι δε δικαστές που μετείχαν στην διάσκεψη έχουν δικαίωμα μέχρι την δημοσίευση της απόφασης να αλλάξουν γνώμη. Επίσης, δεν παραβιάζεται η λειτουργική και προσωπική ανεξαρτησία των δικαστών, ακριβώς επειδή έχουν την δυνατότητα μέχρι την δημοσίευσης της απόφασης να αλλάξουν γνώμη.
Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της ρύθμισης
Πλεονέκτημα αυτής της διάταξης, πέραν της αποτροπής των διαρροών που όπως προελέχθη, θα μπορούσε να αντιμετωπισθεί με άλλα μέσα – όχι βέβαια με την παραίτηση του εκάστοτε Προέδρου του Δικαστηρίου – μπορεί να θεωρηθεί το σε σύντομο χρονικό διάστημα ξεκαθάρισμα της υπόθεσης, ούτως ώστε να διαλύεται η αβεβαιότητα για ένα κρίσιμο θέμα και να μην αργούν οι έννομες συνέπειες από την απόφαση είτε αυτή είναι υπέρ της ακύρωσης της διοικητικής πράξης ή την αναίρεση της δικαστικής απόφασης είτε υπέρ της απόρριψης της αιτήσεως ακυρώσεως ή αναιρέσεως.
Μειονέκτημα είναι το γεγονός ότι σε οριακές πλειοψηφίες, ενδεχομένη αλλαγή στάσης ενός ή περισσοτέρων δικαστών μπορεί να ανατρέψει το τελικό αποτέλεσμα και να μεταβάλει τα δεδομένα που θα έχουν δημιουργηθεί από την ανακοίνωση του διατακτικού της απόφασης με το σύντομο σκεπτικό.
Η κριτική του Προέδρου του ΣτΕ στους επικριτές των ανακοινώσεών του
Σε πρόσφατο επιστημονικό Συνέδριο για τα 50χρονα του Συντάγματος ο Πρόεδρος του ΣτΕ, προεδρεύοντας σε ένα εκ των πάνελς καυτηρίασε όσους με τρόπο «τοξικό» επικρίνουν τις ανακοινώσεις του Προέδρου του Δικαστηρίου ως προς το διατακτικό και το σύντομο σκεπτικό των εκδοθησομένων αποφάσεων, χωρίς να έχουν διαβάσει το πλήρες κείμενο της απόφασης. Με τον τρόπο αυτόν άνοιξε μία συζήτηση κυρίως στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης, εάν είναι δικαιολογημένη η κριτική δικαστικών αποφάσεων όταν δεν είναι γνωστό το πλήρες περιεχόμενό τους, και εάν είναι δικαιολογημένη η κριτική στην κριτική αυτή ή εάν αποτελεί προπέτεια να επικρίνονται οι σχολιαστές της περίληψης μίας εκδοθησόμενης δικαστικής απόφασης από αυτούς που έχουν το βάρος της εντός ευλόγου χρόνου δημοσίευσής τους, όταν αυτοί το φέρουν πολύ καθυστερημένα.
Η προσωπική μου άποψη
Καταρχάς, θα πρέπει να γίνει σαφές ότι οποιοσδήποτε τοξικός ή ανοίκειος σχολιασμός μίας δικαστικής απόφασης που θα προσβάλλει και μάλιστα με υβριστικούς χαρακτηρισμούς τα μέλη του Δικαστηρίου, όπως π.χ. ότι είναι «εξωνημένοι», «πουλημένοι», «νεροκουβαλητές της εκτελεστικής εξουσίας», «πειθήνια όργανα ή εντολοδόχοι της κυβέρνησης» κ.τ.ό., τα οποία συχνά διαβάζουμε σε ορισμένα ΜΜΕ και κυρίως ΜΚΔ δεν έχουν θέση σε έναν επιστημονικό διάλογο. Μπορεί βεβαίως τέτοιοι χαρακτηρισμοί να προστατεύονται μέχρις ενός σημείου από την ελευθερία της έκφρασης κατά το άρθρο 10 ΕΣΔΑ, όπως έχει δεχθεί το ΕΔΔΑ, όμως όταν συμμετέχουμε ως επιστήμονες και μέλη της πανεπιστημιακής κοινότητας στον επιστημονικό διάλογο και σχολιάζουμε δικαστικές αποφάσεις, τέτοιοι υβριστικοί χαρακτηρισμοί δεν έχουν θέση. Η κριτική που μπορεί να ασκηθεί σε μία δικαστική απόφαση μπορεί να είναι και σκληρή ακόμα και οξεία και να επισημαίνει λάθη, ανακολουθίες, συστηματικά κενά, αντιφάσεις κ.τ.ό., μέχρι και την αντίθεση της απόφασης στο Σύνταγμα, το Δίκαιο της ΕΕ ή το Διεθνές Δίκαιο πάντοτε όμως με επιστημονικά επιχειρήματα και με ευπρέπεια στον λόγο και χωρίς πολιτικές ή ακόμα χειρότερα κομματικές σκοπιμότητες. Δεν κρίνουμε μία απόφαση με βάση το εάν αυτή συμπίπτει με τις πολιτικές ή άλλες προσωπικές μας πεποιθήσεις, αλλά με επιστημονικά κριτήρια. Το αυτό ισχύει και για τις ανακοινώσεις του Προέδρου του ΣτΕ κατά το άρθρο 34 παρ. 8 ΠΔ 18/1989.
Όσον αφορά το τελευταίο, σκόπιμο είναι κατά την γνώμη μου και κατά κανόνα να αποφεύγουμε τον επιστημονικό σχολιασμό πριν διαβάσουμε το πλήρες κείμενο της απόφασης. Μπορεί, όμως, έχοντας μελετήσει εκ των προτέρων το σύνολο ή τις σημαντικότερες νομικές πτυχές μίας υπόθεσης να έχουμε καταλήξει σε συμπέρασμα, να έχουμε ήδη τοποθετηθεί δημόσια και το διατακτικό και κυρίως η περίληψη του σκεπτικού της απόφασης να μην μας καλύπτει. Στην περίπτωση αυτή δεν είναι αδόκιμη η κριτική, με την επιφύλαξη πάντοτε της μεταγενέστερης γνώσης που πλήρους κειμένου της απόφασης.
Από την άλλη πρέπει να παραδεχθούμε ότι η πρακτική αυτή που έχει εγκαινιασθεί με το άρθρο 34 παρ. 8 ΠΔ 18/1989, όπως η παράγραφος αυτή εισήχθη με το άρθρο 25 του Ν. 4786/2021, είναι εξαιρετικά ελλιπής όσον αφορά την προαγωγή του επιστημονικού διαλόγου. Παρακολουθώντας την δημοσίευση αποφάσεων διεθνών δικαστηρίων, όπως του Δικαστηρίου Διεθνούς Δικαιοσύνης της Χάγης, του ΕΔΔΑ, του ΔΕΕ ή εθνικών Συνταγματικών ή Ανωτάτων Δικαστηρίων όπως μεταξύ άλλων του Γερμανικού Ομοσπονδιακού Συνταγματικού Δικαστηρίου της Γερμανίας (ΓΟΣΔ) ή του Ανωτάτου Δικαστηρίου των ΗΠΑ ή του Ανωτάτου Δικαστηρίου του ΗΒ, οι αποφάσεις τους όχι μόνο δημοσιεύονται σε πλήρες κείμενο αλλά και αναρτώνται στον διαδικτυακό ιστότοπο του εκάστοτε δικαστηρίου, ούτως ώστε να γίνονται άμα τη δημοσίευσή τους ανοικτές και προσβάσιμες στον δημόσιο επιστημονικό διάλογο αλλά και γενικότερα στην ενημέρωση του κοινού. Μάλιστα οι αποφάσεις του ΓΟΣΔ, του γαλλικού Συνταγματικού Συμβουλίου και του ιταλικού Συνταγματικού Δικαστηρίου δημοσιεύονται πάραυτα όχι μόνο στην εγχώρια γλώσσα αλλά και στα αγγλικά. Δυστυχώς η χώρα μας είναι πολλά χρόνια πίσω και σε αυτόν τον τομέα. Ανεξάρτητα από την σκοπιμότητα της ρύθμισης του άρθρου 34 παρ. 8 ΠΔ 18/1989, οι αποφάσεις των Ανωτάτων Δικαστηρίων δημοσιεύονται αρχικά σε περίληψη στον διαδικτυακό ιστότοπο του Συμβουλίου της Επικρατείας ή του Αρείου Πάγου και μόνο ύστερα από αρκετό καιρό, συνήθως κάποιους μήνες, δημοσιεύεται το πλήρες κείμενο, το οποίο όμως, ούτε στις πιο σημαντικές αποφάσεις αναρτάται ολόκληρο στην ιστοσελίδα του Δικαστηρίου.
Συνεπεία των ανωτέρω καταλήγω στο συμπέρασμα ότι είναι εν μέρει εύλογη και μέχρις ενός σημείου, η κριτική στους κριτές και επικριτές των ανακοινωθέντων του Προέδρου του ΣτΕ, οι οποίοι ασκούν κριτική, χωρίς να γνωρίζουν το πλήρες κείμενο της απόφασης, όμως είναι εύλογη και η κριτική σε αυτόν που εκδίδει τα ανακοινωθέντα και τους δικαστές του Δικαστηρίου του, ότι τα ανακοινωθέντα δεν μπορούν να μένουν για πολύ ανακοινωθέντα, ιδίως όταν οι υποθέσεις είναι μείζονος νομικοπολιτικής και κοινωνικής σημασίας και δεν μπορούν να μένουν αδημοσίευτες επί μακρόν[1].
Χαράλαμπος Τσιλιώτης
Αναπληρωτής Καθηγητής Συνταγματικού και Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, Μέλος Επιτροπής Συνταγματικών Δικαιωμάτων ΔΣΑ, Δικηγόρος
[1] Είναι χαρακτηριστικό ότι η διάταξη του άρθρου 34 παρ. 8 ΠΔ 18/1989 ορίζει ότι στην ανακοίνωση πρέπει να αναφέρεται και η κατά προσέγγιση εκτιμώμενη ημερομηνία δημοσίευσης του κειμένου της αποφάσεως, κάτι που συστηματικά δεν τηρείται.
