1. Πρόλογος
Γράφει ο Αντώνης Σαμαράκης:
«Μια σειρά από διαψεύσεις ελπίδων ήταν η ζωή του. Είχε ελπίσει τότε,…
Είχε ελπίσει ύστερα…
Έτσι κι αυτός τώρα, είχε φτάσει στο σημείο να λέει:
– Δεν υπάρχει πλέον ελπίς! ….
Του φάνηκε φοβερό που ήτανε χωρίς ελπίδα….
Ένας άνθρωπος που είχε ελπίσει άλλοτε, και τώρα δεν έχει ελπίδα, και που νιώθει χρέος του να το πει αυτό. Βέβαια, άλλοι θα ‘χουν ελπίδα, σκέφτηκε. Δεν μπορεί παρά να ‘χουν…
Ξανάριξε μια ματιά στην εφημερίδα: … οι «Μικρές Αγγελίες»…
ΖΗΤΕΙΤΑΙ γραφομηχανή…
ΖΗΤΕΙΤΑΙ ραδιογραμμόφωνον…
ΖΗΤΕΙΤΑΙ τζιπ εν καλή καταστάσει…
ΖΗΤΕΙΤΑΙ τάπης γνήσιος περσικός…
Έβγαλε την ατζέντα του, έκοψε ένα φύλλο κι έγραψε με το μολύβι του:
ΖΗΤΕΙΤΑΙ ελπίς
Ύστερα πρόσθεσε το όνομά του και τη διεύθυνσή του. Φώναξε το γκαρσόνι. Ήθελε να πληρώσει, να πάει κατευθείαν στην εφημερίδα, να δώσει την αγγελία του, να παρακαλέσει, να επιμείνει να μπει οπωσδήποτε στο αυριανό φύλλο».
Στο πιο πάνω απόσπασμα από το γνωστό διήγημα «Ζητείται Ελπίς», αποτυπώνεται η απογοήτευση του ήρωα για την διάψευση των ελπίδων του και η αναζήτηση ελπίδας «μέσω μιας αγγελίας», δηλαδή ζητώντας τη βοήθεια άλλων που έχουν διατηρήσει την ελπίδα ζωντανή, ίσως γιατί η δική τους ελπίδα δεν διαψεύστηκε…
Ανάλογο φαινόμενο δημιουργίας ελπίδων και αλλεπάλληλων διαψεύσεών τους, ζούμε εδώ και δεκαετίες στον χώρο της Δικαιοσύνης.
2. Η κατάσταση της Ελληνικής Δικαιοσύνης
Ποια όμως είναι η κατάσταση της Ελληνικής Δικαιοσύνης σήμερα και μετά από μια μεγάλη σειρά διαδοχικών ελπίδων;
Ας την εξετάσουμε με βάση α) την αντίληψη της κοινωνίας για την ανεξαρτησία της Ελληνικής Δικαιοσύνης και β) την αποδοτικότητα του δικαστικού μας συστήματος.
Σε ότι αφορά τη δικαστική ανεξαρτησία, όπως την αντιλαμβάνονται οι πολίτες και επιχειρήσεις, με βάση τις μετρήσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης, παρατηρείται μια σταθερή πτωτική τάση από το 2022 έως και το 2025. Σύμφωνα με την Έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής του 2025 για το κράτος δικαίου, το επίπεδο της εκλαμβανόμενης ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης στην Ελλάδα είναι χαμηλό για το ευρύ κοινό (38%) και εξακολουθεί να είναι μέτριο για τις επιχειρήσεις (49%).
Συγκριτικά με τις άλλες χώρες-μέλη, στην από το ευρύ κοινό εκλαμβανόμενη ανεξαρτησία η Ελληνική Δικαιοσύνη κατατάσσεται 23η, ως προς τις επιχειρήσεις 16η[1].
Σε ότι αφορά την αποδοτικότητα μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τους δύο πιο σημαντικούς δείκτες: τον χρόνο που απαιτείται για τη διεκπεραίωση των υποθέσεων και το ποσοστό εκκαθάρισης των εκκρεμών υποθέσεων, με βάση σχετικές εκθέσεις της CEPEJ και τους Πίνακες Αποτελεσμάτων της ΕΕ στον Τομέα της Δικαιοσύνης (EU Justice Scoreboard) και έτος αναφοράς το 2023.
Ως προς τον χρόνο που απαιτείται για τη διεκπεραίωση των υποθέσεων έχουμε την εξής εικόνα ανά δικαιοδοσία[2]:
Στα πολιτικά δικαστήρια χρειάστηκαν στον πρώτο βαθμό 771 ημέρες (μέσος όρος ΕΕ 247), στα εφετεία 673 ημέρες (μέσος όρος ΕΕ 204 ημέρες), για τον Άρειο Πάγο δεν δόθηκαν στοιχεία (μέσος όρος ΕΕ 234).
Στα ποινικά δικαστήρια χρειάστηκαν στον πρώτο βαθμό 460 ημέρες (μέσος όρος ΕΕ 134), στα εφετεία 694 ημέρες (μέσος όρος ΕΕ 148 ημέρες), για τον Άρειο Πάγο 152 ημέρες (μέσος όρος ΕΕ 108 ημέρες).
Στα διοικητικά δικαστήρια χρειάστηκαν στον πρώτο βαθμό 439 ημέρες (μέσος όρος ΕΕ 322), στα εφετεία 703 ημέρες (μέσος όρος ΕΕ 288 ημέρες), στο Συμβούλιο της Επικρατείας 1232 ημέρες (μέσος όρος ΕΕ 220 ημέρες).
Για το Ελεγκτικό Συνέδριο δεν δόθηκαν στοιχεία.
Από τα στοιχεία αυτά προκύπτει ότι ο χρόνος διεκπεραίωσης των υποθέσεων σε όλες τις δικαιοδοσίες και σε όλους τους βαθμούς υπερβαίνει κατά πολύ τον μέσο όρο της ΕΕ (μέχρι και 5 φορές).
Σημειώνεται ότι με βάση την εκτίμηση χρόνου περαίωσης των αστικών και εμπορικών διαφορές σε όλους τους βαθμούς για το 2023 η χώρα μας κατατάσσεται προτελευταία (πριν από την Ιταλία)[3]. Αντίστοιχα για τις διοικητικές διαφορές κατατάσσεται τρίτη από το τέλος επί 25 χωρών της ΕΕ)[4].
Ως προς το ποσοστό εκκαθάρισης των εκκρεμών υποθέσεων, το οποίο πρέπει να υπερβαίνει το 100% για να επιτυγχάνεται μείωση του αποθέματος καθυστερημένων υποθέσεων, εμφανίζεται η ακόλουθη εικόνα ανά δικαιοδοσία[5]:
Στα πολιτικά δικαστήρια το ποσοστό εκκαθάρισης το 2023 ανήλθε στον πρώτο βαθμό σε 91,9% (μέσος όρος ΕΕ 96,6%), στα εφετεία σε 71,9% (μέσος όρος ΕΕ 101,3%), για τον Άρειο Πάγο δεν δόθηκαν στοιχεία (μέσος όρος ΕΕ 102,9%).
Στα ποινικά δικαστήρια ανήλθε στον πρώτο βαθμό σε 69,4% (μέσος όρος ΕΕ 99,6%), στα εφετεία σε 58,5% (μέσος όρος ΕΕ 100%) και στον Άρειο Πάγο σε 114,9% (μέσος όρος ΕΕ 99,0%).
Στα διοικητικά δικαστήρια ανήλθε στον πρώτο βαθμό σε 120,8% (μέσος όρος ΕΕ 100,9%), στα εφετεία σε 103,2% (μέσος όρος ΕΕ 97,7%) και στο Συμβούλιο της Επικρατείας σε 112,5% (μέσος όρος ΕΕ 106,0%).
Για το Ελεγκτικό Συνέδριο δεν δόθηκαν στοιχεία.
Συμπερασματικά, στην πολιτική και ποινική δικαιοσύνη το ποσοστό εκκαθάρισης είναι κάτω του 100% (με εξαίρεση τις ποινικές υποθέσεις στον Άρειο Πάγο). Στην διοικητική δικαιοσύνη έχουμε και στους 3 βαθμούς ποσοστό εκκαθάρισης άνω του 100%, υπάρχει όμως ακόμη υψηλό απόθεμα καθυστερημένων υποθέσεων.
Αξιοσημείωτο είναι ότι το ποσοστό εκκαθάρισης υποθέσεων στην πορεία των ετών παρουσιάζει μείωση: στα μεν πρωτοβάθμια πολιτικά δικαστήρια έχει μειωθεί από 113,1% το 2014 σε 91,9% το 2023 και στα πρωτοβάθμια διοικητικά δικαστήρια από 183,4% το 2013 σε 120,8% το 2023[6].
Σε ότι αφορά την αποδοτικότητα το δικαστικό μας σύστημα κατατάσσεται για σειρά ετών στις τελευταίες θέσεις τόσο μεταξύ των καρτών μελών της ΕΕ όσο και των κρατών μελών και παρατηρητών του Συμβουλίου της Ευρώπης[7].
H εικόνα αυτή, σε ότι αφορά την δικαστική ανεξαρτησία και την αποδοτικότητα, βρίσκεται σε πλήρη αναντιστοιχία με την ποιότητα και τις ικανότητες των δικαστών, των εισαγγελέων και των δικαστικών υπαλλήλων της χώρας μας. Είναι όμως υπαρκτή και εκθέτει τόσο την Ελληνική Δικαιοσύνη όσο και τη χώρα μας[8].
Είναι καιρός να συνειδητοποιήσουμε ότι η παράταση της κατάστασης αυτή δεν είναι αποδεκτή, είναι καιρός να δράσουμε αποφασιστικά και με σχέδιο για να αποκτήσουμε ένα αξιόπιστο και αποτελεσματικό δικαστικό σύστημα που θα ανταποκρίνεται στις εύλογες προσδοκίες της κοινωνίας.
Ήρθε η ώρα να ζητήσουμε την ελπίδα που θα ευοδωθεί, όχι μέσω αγγελίας, αλλά αναζητώντας τις αιτίες της αναποτελεσματικότητας και αξιοποιώντας την τεχνογνωσία και την εμπειρία των ειδικών ευρωπαϊκών οργανισμών και ιδιαίτερα της CEPEJ.
Το υπό εξέλιξη έργο για τη μείωση των καθυστερημένων υποθέσεων στην πολιτική διαδικασία των Πρωτοδικείων Αθηνών και Θεσσαλονίκης, το οποίο χρηματοδοτείται από την ΕΕ και εκτελείται από την CEPEJ, βασίζεται ακριβώς σε αυτές τις αρχές.
3. Θεμελιώδεις προϋποθέσεις για τη βελτίωση
α) Πρωταρχικό είναι να συμφωνηθεί ο κοινός βασικός στόχος και να υπάρξει συλλογική δέσμευση για την επιδίωξη μιας Δικαιοσύνης που θα είναι ανεξάρτητη, αμερόληπτη, ακέραια, αξιόπιστη, αποτελεσματική και θα εκδίδει έγκαιρα τις αποφάσεις της.
H Δικαιοσύνη με αυτά τα χαρακτηριστικά θα είναι για όλους: και για τους πολίτες και για τις επιχειρήσεις. Δεν είναι επιθυμητό, αλλά ούτε και εφικτό, να έχουμε νησίδες με καλή απόδοση σε ένα δυσλειτουργικό σύστημα. Η βελτίωση μπορεί να επιτευχθεί μόνο αν αφορά ολόκληρο το δικαστικό σύστημα.
Για να γίνει αυτό απαιτείται ένα μεγάλο πλέγμα μεταρρυθμιστικών δράσεων σε πολλά επίπεδα: Σε επίπεδο Συντάγματος, σε επίπεδο νομοθεσίας, σε οργανωτικό και λειτουργικό επίπεδο.
β) Δεύτερη προϋπόθεση είναι οι όποιες μεταρρυθμιστικές πρωτοβουλίες να στηρίζονται σε ειδικές μελέτες, με τις οποίες θα χαρτογραφείται η υπάρχουσα κατάσταση, θα εντοπίζονται οι ανάγκες, θα αναζητούνται και θα προτείνονται συγκεκριμένα μέτρα μετά από στάθμιση των επιπτώσεών τους, θα παρακολουθείται η εφαρμογή τους και, όπου απαιτείται, θα γίνονται αναπροσαρμογές.
Αυτονόητη είναι η ανάγκη σεβασμού των προτάσεων που προκύπτουν από τις μελέτες. Οι αποκλίσεις από τις προτάσεις αυτές πρέπει να δικαιολογούνται με συγκεκριμένα στοιχεία και επιχειρήματα.
Δυστυχώς στη χώρα μας απουσιάζει η κουλτούρα της λήψης μέτρων μετά από μελέτες, τα περισσότερα λαμβάνονται με βάση εμπειρικά δεδομένα ή γενικές εκτιμήσεις. Θετική εξαίρεση αποτέλεσε ο δικαστικός χάρτης για την πολιτική και ποινική δικαιοσύνη, για την κατάρτιση του οποίου προηγήθηκε μελέτη.
Μελέτη προηγήθηκε και για την εισαγωγή προδικασίας στο Συμβούλιο της Επικρατείας. Στην περίπτωση αυτή, η προδικασία θεσπίστηκε με βάση την προκαταρκτική έκθεση των τεχνικών συμβούλων και παρά την εκ μέρους τους επισήμανση ότι «Η οριζόντια εφαρμογή των νέων κανόνων σε όλες τις περιπτώσεις μπορεί να είναι μια συντριπτική αλλαγή για όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη, συμπεριλαμβανομένου του Συμβουλίου. Αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει σε αποτυχία ή να προκαλέσει μεγαλύτερη καθυστέρηση».
4. Κρίσιμα συγκριτικά στοιχεία
Ως αφετηρία του γενικότερου προβληματισμού μπορούν να χρησιμεύσουν τα παρακάτω στοιχεία:
- 2023: 37,2 δικαστές ανά 100.000 κατοίκους (μέσος όρος ΣΕ[9]: 21,9)
- 2023: 1,2 δικαστικοί υπάλληλοι ανά 100.000 κατοίκους (μέσος όρος ΣΕ: 4,12)
- 2023: 441,5 δικηγόροι ανά 100.000 κατοίκους (μέσος όρος ΣΕ: 189)
- 2024: Χρήση ψηφιακής τεχνολογίας από δικαστήρια και εισαγγελίες: τελευταίοι στην κατάταξη των 27 κρατών μελών ΕΕ
- 2024: Εργαλεία ηλεκτρονικής επικοινωνίας για δικαστήρια: προτελευταίοι στην κατάταξη των 27 κρατών μελών ΕΕ (πριν από τη Βουλγαρία)
- 2024: Εργαλεία ηλεκτρονικής επικοινωνίας για εισαγγελίες: όγδοοι από το τέλος στην κατάταξη των 27 κρατών μελών ΕΕ
- 2024: Ψηφιακές δυνατότητες έναρξης και παρακολούθησης διαδικασιών στην πολιτική διαδικασία και διοικητικά δικαστήρια: 11οι από το τέλος στην κατάταξη των 27 κρατών μελών ΕΕ
- 2024: Ψηφιακές δυνατότητες έναρξης και παρακολούθησης διαδικασιών στην ποινική διαδικασία: 6οι από το τέλος στην κατάταξη των 27 κρατών μελών ΕΕ
- 2013, 2021-2023: Κρατικές πιστώσεις στα κατώτερα δικαστήρια ανά κάτοικο: 4οι από το τέλος στην κατάταξη των 27 κρατών μελών ΕΕ
- Κρατικές πιστώσεις στα κατώτερα δικαστήρια ως ποσοστό επί του ΑΕΠ: 11οι στην κατάταξη των 27 κρατών μελών ΕΕ
Από τα στοιχεία αυτά αναδεικνύονται με σαφήνεια ως ζητήματα, για τα οποία απαιτείται άμεση παρέμβαση: α) το μεγάλο έλλειμμα δικαστικών υπαλλήλων και β) το χαμηλό επίπεδο ψηφιοποίησης.
5. Θέματα για δημόσια συζήτηση
Παρατίθενται ορισμένα θέματα που θα ήταν χρήσιμο να απασχολήσουν στο πλαίσιο του δημοσίου διαλόγου για τη βελτίωση της Ελληνικής Δικαιοσύνης.
α) Αρχαιότητα
Το ελληνικό δικαστικό σύστημα χαρακτηρίζεται από την ιεραρχική οργάνωση του δικαστικού προσωπικού με βάση την αρχαιότητα (ημερομηνία εισόδου στο δικαστικό σώμα και ημερομηνία προαγωγής στον βαθμό).
Η νομοθεσία που διέπει τις προαγωγές των δικαστικών και εισαγγελικών λειτουργών φαίνεται να προτάσσει για την προαγωγή σε ανώτερο βαθμό την επαγγελματική ικανότητα έναντι της αρχαιότητας. Στην πράξη, όμως, η αρχαιότητα είναι καθοριστική τόσο για τις προαγωγές όσο και για κάθε σχεδόν ανάθεση καθηκόντων στους κόλπους του δικαστικού σώματος. Οι Έλληνες δικαστές και εισαγγελείς έχουν γαλουχηθεί για γενιές με το πρότυπο της υπεροχής του αρχαιότερου. Ακόμη και στην κοινή γνώμη επικρατεί η αντίληψη ότι αυτή η μέθοδος προαγωγών εναρμονίζεται με τη δικαστική ανεξαρτησία.
Όπως είναι φυσικό, η αρχαιότητα παρέχει σταθερότητα και προβλέψιμη ιεραρχία. Όμως, όταν εφαρμόζεται αυστηρά ως κανόνας, καταλήγει σε σοβαρό ανασταλτικό παράγοντα της αποτελεσματικότητας, συντηρεί την αδράνεια, αποθαρρύνει τις πρωτοβουλίες και τις καινοτομίες και εμποδίζει την ουσιαστική συνεργασία μεταξύ των δικαστικών λειτουργών.
Για τη βελτίωση της ποιότητας και της αποδοτικότητας του δικαστικού μας συστήματος, οι προαγωγές και οι τοποθετήσεις θα πρέπει να γίνονται με πρωταρχικό κριτήριο την αξιολόγηση της απόδοσης και των επαγγελματικών ικανοτήτων, και όχι την αρχαιότητα, η οποία πρέπει να έχει επικουρικό χαρακτήρα.
β) Αξιολόγηση
Η αξιολόγηση, όπως προβλέπεται από το Σύνταγμα και την κοινή νομοθεσία και όπως εφαρμόζεται στην πράξη, αδυνατεί να επιτελέσει την αποστολή της ως μέσο βελτίωσης του δικαστικού προσωπικού και των δικαστηρίων και εισαγγελιών.
Γενικά στο κεφάλαιο του Συντάγματος για τη Δικαιοσύνη, περιέχονται ορισμένες αναχρονιστικές ρυθμίσεις που λειτουργούν ως εμπόδιο στην καλύτερη λειτουργία των δικαστηρίων με τη χρήση μεθόδων με βάση τις σύγχρονες αντιλήψεις και μέσων που παρέχουν οι σύγχρονες τεχνολογικές εξελίξεις.
Ειδικά ως προς την αξιολόγηση, με το άρθρο 87 παρ. 3 του Συντάγματος τίθενται λεπτομερειακές ρυθμίσεις για τα όργανα αξιολόγησης, κάτι που εμποδίζει την ορθολογική οργάνωση της αξιολόγησης με βάση τα σύγχρονα δεδομένα.
Μια πρόταση θα ήταν να δημιουργηθεί ειδικό σώμα αξιολογητών με τετραετή ή πενταετή θητεία, προερχόμενων από εν ενεργεία ή συνταξιούχους δικαστικούς και εισαγγελικούς λειτουργούς, που θα έχουν ειδική κατάρτιση.
Με βάση την κοινή νομοθεσία εξαιρούνται από την αξιολόγηση οι Σύμβουλοι Επικρατείας, οι Αρεοπαγίτες, οι Σύμβουλοι του Ελεγκτικού Συνεδρίου και οι Αντιπρόεδροι των Ανωτάτων Δικαστηρίων. Οι εξαιρέσεις αυτές δύσκολα δικαιολογούνται.
γ) Πρόεδροι των Ανωτάτων Δικαστηρίων
Επικρατεί η αντίληψη ότι τα κακώς κείμενα του ελληνικού δικαστικού συστήματος μπορούν να διορθωθούν από τους επικεφαλής των ανωτάτων δικαστηρίων.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα πρόσωπα που τίθενται επικεφαλής των τριών (και πλέον) δικαιοδοσιών της χώρας μας (ως πρώτοι μεταξύ ίσων, primi inter pares, και όχι ως Μεσσίες) διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στον τρόπο λειτουργίας, κυρίως, του δικαστηρίου στο οποίο προΐστανται, και, δευτερευόντως, σε όλα τα δικαστήρια της αντίστοιχης δικαιοδοσίας.
Οφείλουμε όμως να έχουμε επίγνωση ότι το δικαστικό σύστημα είναι σύνθετο και πολυεπίπεδο, τα δικαστήρια προϋπήρχαν και θα συνεχίσουν να υπάρχουν μετά από όλους τους προέδρους τους. Είναι αδύνατο ένα πρόσωπο, με θητεία μάλιστα ενός έως και τεσσάρων ετών, να μπορέσει να επιφέρει ριζικές αλλαγές.
Χρειαζόμαστε ασφαλώς ικανά πρόσωπα στις θέσεις αυτές. Είναι όμως πιο σημαντικό να διαθέτουμε δομές ικανές να αναδεικνύουν και να στηρίζουν τις δημιουργικές δυνάμεις του δικαστικού σώματος που υπάρχουν σε όλους τους βαθμούς της δικαστικής ιεραρχίας. Μόνο έτσι μπορούν να έλθουν οι μεγάλες βελτιώσεις.
Με την τελευταία νομοθετική ρύθμιση προβλέφθηκε γνωμοδότηση της ολομέλειας των ανωτάτων δικαστηρίων για την επιλογή των επικεφαλής των ανωτάτων δικαστηρίων. Η ρύθμιση είναι ορθή τόσο για λόγους δικαστικής ανεξαρτησίας όσο και για λόγους ουσίας (τα μέλη των ολομελειών έχουν την εκ των έσω γνώση). Όμως, απουσιάζει η θέσπιση κριτηρίων επιλογής, με αναπόφευκτη συνέπεια να γίνεται αντιληπτή ως απλή ιεραρχική εξέλιξη, δηλαδή ως πρώτο κριτήριο να τίθεται στην πράξη η αρχαιότητα.
Στη σχετική γνωμοδότηση της Ολομέλειας του Συμβουλίου της Επικρατείας, είχα προτείνει να τεθούν συγκεκριμένα κριτήρια: α) η ικανότητα υπεράσπισης και διαφύλαξης της ανεξαρτησίας και της αμεροληψίας των δικαστικών και εισαγγελικών λειτουργών, καθώς και του κύρους του Δικαστηρίου/της Εισαγγελίας και της αντίστοιχης δικαιοδοσίας, β) οι επικοινωνιακές ικανότητες και ικανότητα διασφάλισης διαφάνειας στη λειτουργία της Δικαιοσύνης, γ) η ικανότητα αποτελεσματικής διαχείρισης του ανθρώπινου δυναμικού και των υλικών πόρων για την ορθή και έγκαιρη απονομή δικαιοσύνης, και δ) η ικανότητα εκπροσώπησης του Δικαστηρίου/της Εισαγγελίας και των δικαστικών και εισαγγελικών λειτουργών έναντι άλλων κρατικών οργάνων, οργανισμών, διαδίκων, δικηγόρων και του κοινού. Η πρόταση αυτή υποστηρίχθηκε από λίγους συναδέλφους και κατεγράφη ως μειοψηφία στο 47/2024 Πρακτικό.
Πέραν όμως των Προέδρων των Ανωτάτων Δικαστηρίων, μεγάλη σημασία έχουν τα όργανα διοίκησης των υπολοίπων δικαστηρίων, στα οποία (πλην εκείνων με αιρετές διοικήσεις) έχουμε το παράδοξο η διοίκηση να ανατίθεται εκ του νόμου στον αρχαιότερο δικαστή του ανώτερου βαθμού.
δ) Δικαστικά Συμβούλια
Στο άρθρο 90 του Συντάγματος προβλέπονται 3 Ανώτατα Δικαστικά Συμβούλια, ένα για κάθε δικαιοδοσία, με μέλη τους επικεφαλής των ανωτάτων δικαστηρίων και ανώτατους δικαστές, οι οποίοι επιλέγονται με κλήρωση. Σύμφωνα με τη νομοθεσία, η θητεία των μελών είναι ετήσια.
Θα άξιζε να εξεταστεί η αναμόρφωση του θεσμού των δικαστικών συμβουλίων: Να καταστούν συλλογικά όργανά με επαρκή χρονικά θητεία (πέντε ή και έξι ετών), αποκλειστική απασχόληση των μελών και εκπροσώπηση όλων των βαθμών. Να είναι αρμόδια για τον προγραμματισμό, τον καθορισμό στόχων ανά δικαιοδοσία, τη λογοδοσία, τις υπηρεσιακές μεταβολές, την αξιολόγηση των δικαστών και των δικαστηρίων, το πειθαρχικό δίκαιο, την εκπαίδευση και την κατάρτιση των υποψηφίων δικαστών και την επιμόρφωση των υπηρετούντων.
Η αναμόρφωση των δικαστικών συμβουλίων προς την πιο πάνω κατεύθυνση θα είχε ως αποτέλεσμα αφενός να υπάρξει ένα όργανο στοχασμού και δράσης και αφετέρου να απαλλαγούν τα ανώτατα δικαστήρια από απαιτητικά πρόσθετα καθήκοντα που αφαιρούν χρόνο από την άσκηση του δικαιοδοτικού τους έργου.
ε) Περιορισμοί που προκύπτουν από το άρθρο 90 του Συντάγματος
Με τις διατάξεις αυτές τίθενται εμπόδια στη διεξαγωγή δικών με έγγραφη διαδικασία, δηλ. χωρίς συνεδρίαση.
Ακόμη η πρόβλεψη για απαγγελία της απόφασης σε δημόσια συνεδρίαση απηχεί τις συνθήκες που επικρατούσαν στις αρχές του περασμένου αιώνα. Στην εποχή μας η δημοσίευση πρέπει να γίνεται κατά κανόνα με την καταχώριση της απόφασης στο Πληροφοριακό Σύστημα.
Στην ίδια διάταξη, η ρητή απαίτηση για ειδική και εμπεριστατωμένη αιτιολογία (με απειλή μάλιστα κυρώσεων) δυσχεραίνει την περαίωση υποθέσεων με δικαστική πράξη (κάτι απολύτως αναγκαίο και αποδεκτό διεθνώς και στην Ευρωπαϊκή Ένωση) και τη θέσπιση ποιοτικών φίλτρων για την παραδεκτή άσκηση ενδίκων μέσων.
στ) Συνθήκες εργασίας δικαστικών και εισαγγελικών λειτουργών, δικαστικών υπαλλήλων
Για τη βελτίωση της απόδοσης είναι απαραίτητη η διασφάλιση κατάλληλων χώρων εργασίας, γραμματειακής υποστήριξης και πρόσβασης σε τράπεζες νομικών πληροφοριών για τους δικαστικούς και εισαγγελικούς λειτουργούς. Επίσης κατάλληλοι χώροι εργασίας και εξοπλισμός για τους δικαστικούς υπαλλήλους.
6. Επίλογος
Η βελτίωση της κατάστασης της Ελληνικής Δικαιοσύνης είναι δυσχερέστατο εγχείρημα, απαιτεί τεκμηριωμένο σχεδιασμό, σαφείς προτεραιότητες, συνεπή υλοποίηση, υπομονή και επιμονή. Τα πλήρη αποτελέσματα θα φανούν σταδιακά και σε βάθος χρόνου.
Μπορεί να επιτευχθεί, αλλά απαιτείται ισχυρή δέσμευση της πολιτικής ηγεσίας, των οργάνων διοίκησης των δικαστηρίων, καθεμιάς και καθενός από τους δικαστικούς και εισαγγελικούς λειτουργούς, των δικαστικών και εισαγγελικών ενώσεων, των δικαστικών υπαλλήλων, καθώς και η συνδρομή του δικηγορικού κόσμου.
Χρειάζεται ακόμη να ξεπεραστεί η αναμενόμενη από όλους μας «αντίσταση στις αλλαγές»: Έχουμε, όπως είναι φυσικό, συνηθίσει την παρούσα κατάσταση και δεν είναι εύκολο να αλλάξουμε συνήθειες. Συγκεκριμένο παράδειγμα, από τη χρήση της ψηφιοποίησης: Στην Προεδρία της Δημοκρατίας δημιουργήθηκε ψηφιακή πλατφόρμα για την σύνταξη και έκδοση προεδρικών διαταγμάτων, στην οποία αναρτώνται τα σχέδια προεδρικών διαταγμάτων, μαζί με το συνοδευτικό υλικό. Στην πλατφόρμα γίνεται η επεξεργασία μέχρι και την έκδοσή τους με την τοποθέτηση ψηφιακών υπογραφών από τους αρμόδιους Υπουργούς και τελικά από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Στην πλατφόρμα αυτή εντάχθηκε και το Συμβούλιο της Επικρατείας, το οποίο γνωμοδοτεί για τα κανονιστικά προεδρικά διατάγματα: παρότι όλο το υλικό είναι αναρτημένο στην πλατφόρμα, στο Συμβούλιο της Επικρατείας σχηματίζεται φυσικός (χάρτινος) φάκελος και η επεξεργασία εξακολουθεί να γίνεται με τον παραδοσιακό τρόπο.
Κωνσταντίνος Κουσούλης, Επίτιμος Αντιπροέδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας, Εθνικός Εκπρόσωπος στην Επιτροπή του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Αποτελεσματικότητα της Δικαιοσύνης (CEPEJ), Διευθυντής του Νομικού Γραφείου της Προεδρίας της Δημοκρατίας
Πηγή: Εισήγηση στην Επιστημονική ημερίδα του Ομίλου Προβληματισμού για τον Εκσυγχρονισμό της Δικαιοσύνης (ΟΠΕΔ) με τίτλο «Δικαιοσύνη – Οικονομία – Ανάπτυξη» στο αμφιθέατρο του Υπουργείου Δικαιοσύνης «Λάμπρος Μαργαρίτης», στις 8 Οκτωβρίου 2025.
Δείτε τη συνοδευτική παρουσίαση της εισήγησης εδώ.
[1] The 2025 EU Justice Scoreboard, Figure 50, σελ. 45, Figure 52, σελ. 46.
[2] CEPEJ Study on the judicial systems in the EU Member States-Country fiche, Judiciary at a glance in Greece, σελ. 1
[3] The 2025 EU Justice Scoreboard, Figure 6, σελ. 9.
[4] The 2025 EU Justice Scoreboard, Figure 8, σελ. 10.
[5] CEPEJ Study on the judicial systems in the EU Member States-Country fiche, Judiciary at a glance in Greece, σελ.16
[6] CEPEJ Study on the judicial systems in the EU Member States-Country fiche, Judiciary at a glance in Greece, σελ.17 και 18.
[7] Ως προς το Συμβούλιο της Ευρώπης, από την έκθεση “European judicial systems – CEPEJ Evaluation report – 2024 Evaluation cycle (2022 data)”, προκύπτουν τα εξής:
| ΑΣΤΙΚΕΣ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ | ||||
| 1ος ΒΑΘΜΟΣ | 2ος ΒΑΘΜΟΣ | ΑΝΩΤΑΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ | ||
| ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΩΝ ΜΕ ΣΤΟΙΧΕΙΑ | 40 | 36 | 35 | |
| Ελλάδα | 40η (746 ημέρες) | 29η (422 ημέρες) | Μη διαθέσιμα στοιχεία | |
| ΠΟΙΝΙΚΕΣ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ | ||||
| 1ος ΒΑΘΜΟΣ | 2ος ΒΑΘΜΟΣ | ΑΝΩΤΑΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ | ||
| ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΩΝ ΜΕ ΣΤΟΙΧΕΙΑ | 41 | 41 | 40 | |
| Ελλάδα | 32η (223 ημέρες) | 34η (294 ημέρες) | 38η (304 ημέρες) | |
| ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ | ||||
| 1ος ΒΑΘΜΟΣ | 2ος ΒΑΘΜΟΣ | ΑΝΩΤΑΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ | ||
| ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΩΝ ΜΕ ΣΤΟΙΧΕΙΑ | 41 | 27 | 32 | |
| Ελλάδα | 30η (464 ημέρες) | 24η (661 ημέρες) | 31η (1239 ημέρες) | |
[8] Βλ. χαρακτηριστικά, δημοσίευμα της 4.7.2025 στην ιστοσελίδα «MilletNews, που έχει τον τίτλο «Η Ελλάδα κατατάσσεται τελευταία στην ΕΕ ως προς τη διάρκεια των δικών, σύμφωνα με τον Πίνακα αποτελεσμάτων της ΕΕ στον τομέα της δικαιοσύνης του 2025» και περιέχει δυσμενή σχόλια για τη διάρκεια των δικών και τη δικαστική ανεξαρτησία στην Ελλάδα. (Greece ranks last in EU for length of judicial proceedings, says 2025 justice scoreboard, https://www.milletnews.com/greece/greece-ranks-last-in-eu-for-length-of-judicial-proceedings-says-2025-justice-scoreboard).
[9] Συμβουλίου της Ευρώπης
