Στις 23 Ιουλίου 2025, το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης (ΔΔΧ) εξέδωσε τη σημαντικότερη μέχρι σήμερα γνωμοδότησή του για το διεθνές δίκαιο του περιβάλλοντος, ανταποκρινόμενο σε αίτημα της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ (Ψήφισμα 77/276). Στο επίκεντρο της γνωμοδότησης τέθηκαν δύο θεμελιώδη ερωτήματα: αφενός, ποιες είναι οι νομικές υποχρεώσεις των κρατών για την προστασία του κλίματος και του περιβάλλοντος από τις ανθρωπογενείς εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, και αφετέρου, ποιες οι έννομες συνέπειες σε περίπτωση παραβίασης αυτών των υποχρεώσεων. Η απόφαση σηματοδοτεί την ισχυροποίηση της διεθνούς νομικής τάξης έναντι της κλιματικής κρίσης και θεμελιώνει με τρόπο ρητό και αυστηρό τη σύνδεση του περιβάλλοντος με τα θεμελιώδη δικαιώματα του ανθρώπου.
Το Δικαστήριο καταρχάς επιβεβαίωσε ότι τα υποβληθέντα ερωτήματα είναι νομικής φύσης και εμπίπτουν στην αρμοδιότητά του, απορρίπτοντας κάθε λόγο να απέχει από την έκδοση της γνωμοδότησης. Έκρινε ότι η διερεύνηση των υποχρεώσεων των κρατών αφορά υφιστάμενους κανόνες δικαίου, η δε αξιολόγηση των νομικών συνεπειών δεν απαιτεί εξέταση μεμονωμένων κρατικών συμπεριφορών αλλά γενικών αρχών και υποχρεώσεων.
Οι πηγές των διεθνών υποχρεώσεων των κρατών για το κλίμα εντοπίζονται σε τέσσερα βασικά υποσυστήματα: (α) το συμβατικό δίκαιο της κλιματικής αλλαγής, ήτοι τη Σύμβαση-Πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή (UNFCCC), το Πρωτόκολλο του Κιότο και τη Συμφωνία των Παρισίων· (β) το εθιμικό διεθνές δίκαιο· (γ) τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS)· και (δ) το διεθνές δίκαιο προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το ΔΔΧ αναγνώρισε ρητώς ότι οι υποχρεώσεις των κρατών εκτείνονται τόσο στο παρόν όσο και στο μέλλον, θεμελιώνοντας την έννοια της διαγενεακής ευθύνης στο πλαίσιο της αρχής της βιώσιμης ανάπτυξης και της αρχής της κοινής αλλά διαφοροποιημένης ευθύνης.
Το Δικαστήριο επεξεργάστηκε αναλυτικά τις υποχρεώσεις των κρατών βάσει του συμβατικού δικαίου της κλιματικής αλλαγής. Σύμφωνα με την ανάλυσή του, τα κράτη δεσμεύονται αφενός από υποχρεώσεις «προσπάθειας» (obligations of conduct) και αφετέρου από υποχρεώσεις «αποτελέσματος» (obligations of result), με έμφαση στην κατάρτιση, διατήρηση και εφαρμογή των εθνικά καθορισμένων συνεισφορών (NDCs) για τη μείωση των εκπομπών. Οι υποχρεώσεις αυτές, που κατοχυρώνονται ιδίως στο άρθρο 4 της Συμφωνίας των Παρισίων, αξιολογούνται με γνώμονα την αρχή της δέουσας επιμέλειας, την οποία το Δικαστήριο ερμήνευσε αυστηρά, ιδίως όταν πρόκειται για ανεπτυγμένα κράτη ή για κράτη με τεχνικές και οικονομικές δυνατότητες.
Παράλληλα, αναγνωρίστηκαν υποχρεώσεις προσαρμογής στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, οι οποίες είναι εξίσου δεσμευτικές και απαιτούν από τα κράτη να ενισχύσουν την ανθεκτικότητα των κοινωνιών τους έναντι των φαινομένων της κλιματικής διαταραχής. Σημαντική επίσης ήταν η προσέγγιση του Δικαστηρίου ως προς την υποχρέωση συνεργασίας, η οποία ερμηνεύθηκε ως αυτοτελής υποχρέωση τόσο βάσει των συμβάσεων όσο και του εθιμικού δικαίου και περιλαμβάνει, εκτός των άλλων, την παροχή οικονομικής στήριξης, τεχνολογικής μεταφοράς και ενίσχυσης ικανοτήτων, ιδίως προς τα κράτη που είναι ιδιαίτερα ευάλωτα στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.
Αναφορικά με το εθιμικό διεθνές δίκαιο, το ΔΔΧ επιβεβαίωσε ότι η υποχρέωση αποτροπής σημαντικής περιβαλλοντικής βλάβης και η υποχρέωση συνεργασίας αποτελούν κανόνες γενικής ισχύος, που εφαρμόζονται εξίσου στο πεδίο της κλιματικής αλλαγής. Η εκ μέρους των κρατών εφαρμογή των σχετικών συμβάσεων ενισχύει τη συμμόρφωσή τους με τις εθιμικές τους υποχρεώσεις. Επιπλέον, κράτη που δεν είναι συμβαλλόμενα στις σχετικές συνθήκες μπορούν να εκπληρώσουν τις εθιμικές τους υποχρεώσεις, εφόσον υιοθετούν πρακτικές ισοδύναμες με εκείνες των συμβαλλομένων.
Ιδιαίτερα σημαντική ήταν η θέση του Δικαστηρίου ως προς τις νομικές συνέπειες των πράξεων ή παραλείψεων κρατών που προκαλούν βλάβη στο κλίμα και το περιβάλλον. Επαναβεβαιώθηκε το πλαίσιο των κανόνων της διεθνούς ευθύνης, σύμφωνα με το οποίο κάθε τέτοια παράβαση ενεργοποιεί την υποχρέωση παύσης, εγγυήσεων μη επανάληψης και πλήρους επανόρθωσης, είτε υπό μορφή αποκατάστασης, είτε αποζημίωσης είτε ικανοποίησης. Στο πλαίσιο αυτό, το Δικαστήριο επιβεβαίωσε τον erga omnes χαρακτήρα των υποχρεώσεων προστασίας του κλίματος, γεγονός που σημαίνει ότι οποιοδήποτε κράτος μπορεί να επικαλεστεί την ευθύνη άλλου κράτους για παραβίαση των εν λόγω υποχρεώσεων, ακόμη και χωρίς άμεση ζημία.
Κορυφαία στιγμή της γνωμοδότησης αποτελεί η σαφής και ρητή θεμελίωση της αλληλεξάρτησης περιβάλλοντος και ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το Δικαστήριο έκρινε ότι η περιβαλλοντική κρίση επηρεάζει άμεσα την απόλαυση δικαιωμάτων όπως το δικαίωμα στη ζωή, στην υγεία, στην επαρκή διαβίωση, στην κατοικία και στο νερό. Επιπλέον, αναγνώρισε το δικαίωμα σε καθαρό, υγιές και βιώσιμο περιβάλλον ως αυτόνομο και απαραίτητο θεμέλιο για την απόλαυση όλων των άλλων δικαιωμάτων. Έδωσε δε ιδιαίτερη έμφαση στην προστασία των ευάλωτων πληθυσμών, όπως τα παιδιά, οι γυναίκες και οι αυτόχθονες κοινότητες, και επανέλαβε ότι οι διεθνείς συμβάσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα εφαρμόζονται εξωεδαφικά όταν η ζημία υπερβαίνει τα όρια του κράτους δράστη.
Η γνωμοδότηση ολοκληρώνεται με μία συστημική προσέγγιση των διεθνών νομικών πλαισίων, υπογραμμίζοντας την ανάγκη συνεκτίμησης του διεθνούς περιβαλλοντικού δικαίου, του δικαίου της θάλασσας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τα οποία, κατά το ΔΔΧ, αλληλοενημερώνονται και δεν πρέπει να εφαρμόζονται απομονωμένα.
Η γνωμοδότηση του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης σηματοδοτεί την εδραίωση ενός ενισχυμένου, δεσμευτικού νομικού πλαισίου για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, με επίκεντρο όχι μόνο την κρατική ευθύνη, αλλά και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Συνιστά ένα νομικό και ηθικό κάλεσμα προς όλα τα κράτη να κινηθούν πέρα από τις ρητορικές δεσμεύσεις και να υλοποιήσουν, με συνέπεια και φιλόδοξο πνεύμα, τις υποχρεώσεις τους για την προστασία του κοινού μας κλίματος – προς όφελος της ανθρωπότητας και των μελλοντικών γενεών.
Παναγιώτης Γαλάνης
Δικηγόρος, ΔΝ, Μεταδιδάκτωρ Νομικής ΕΚΠΑ
