Στο κείμενο του άρθρου 24, ιδίως στην πρώτη παράγραφο αυτού, υφαίνεται ο περιβαλλοντικός συνταγματισμός της μεταπολίτευσης και αποτυπώνεται η εποποιΐα της νομολογίας του Ε΄ Τμήματος ΣτΕ των τελευταίων 50 ετών: Το Σύνταγμα δημιουργεί μια κρατική υποχρέωση προστασίας του περιβάλλοντος στην οποία συστοιχείται το δικαίωμα του καθενός να απαιτήσει τα αναγκαία μέτρα· η διευρυμένη αντίληψη του έννομου συμφέροντος στην ακυρωτική περιβαλλοντική δίκη αποκτά έτσι συνταγματικό έρεισμα. Παράλληλα, σε αρμονία προς το ενωσιακό δίκαιο, κατοχυρώνεται η γενική αρχή της πρόληψης των περιβαλλοντικών επιπτώσεων και τίθενται τα συνταγματικά θεμέλια της διαδικασίας περιβαλλοντικής αδειοδότησης. Αποτυπώνεται, προπάντων, συνταγματικά το ουσιαστικό μέτρο της περιβαλλοντικής προστασίας με την αρχή της αειφόρου ή βιώσιμης ανάπτυξης, η οποία αποτελεί και την υπόσχεσή μας προς τις επόμενες γενεές να εκμεταλλευθούμε με φειδώ –και όχι ληστρικά– τους περιβαλλοντικούς πόρους και να τους παραδώσουμε υγιή τα οικοσυστήματα που παραλάβαμε. Και βέβαια, στην πρώτη παράγραφο του άρθρου 24 βρίσκουμε την προστασία των δασών ως οικοσυστημάτων (και όχι ως κήπων), την οποία ανέπτυξε περαιτέρω μια ισορροπημένη και πειστική νομολογία του ΣτΕ. Μπορεί, βέβαια, ο οικολογικός ορισμός του δάσους στην «ερμηνευτική δήλωση» να μην συνάδει απολύτως με τον ελλειπτικό νομικό λόγο που προσήκει στον θεμελιώδη νόμο του κράτους, καταγράφει όμως μια σημαντική ιστορική στιγμή της διασταύρωσης της νομολογίας του Αρείου Πάγου, του ΣτΕ και του ΑΕΔ και δίνει λύση σε ένα πρακτικό ζήτημα.
Οι παράγραφοι 2 έως 5 του άρθρου 24 περιέχουν το πολεοδομικό Σύνταγμα. Η επιταγή κρατικού χωρικού σχεδιασμού, πολεοδομικού και χωροταξικού, έδωσε στον κοινό νομοθέτη έναυσμα και έρεισμα για τη χωρική ρύθμιση της ελληνικής επικράτειας, η οποία έθεσε όλα τα ζητήματα της περιβαλλοντικής συμβατότητας έργων και δραστηριοτήτων σε νέα βάση. Και φυσικά, οι επιταγές πολεοδομικού σχεδιασμού με επιστημονικά κριτήρια και προστασίας των όρων διαβίωσης στον οικισμό αποτελούν σήμερα το κύριο ανάχωμα απέναντι στην οικιστική αυθαιρεσία και, κυρίως, απέναντι στην ακόρεστη βιομηχανία του τουριστικού, ιδίως, real estate που απειλεί να μην αφήσει τίποτε όρθιο. Τέλος, η έκτη παράγραφος του άρθρου 24 προστατεύει αποτελεσματικά, αλλά και ισορροπημένα έναντι της ιδιωτικής ιδιοκτησίας, την ιστορική μνήμη και την πολιτιστική μας κληρονομιά, αρχαία, βυζαντινή και νεότερη.
Επέμβαση στα κεκτημένα αυτά του «περιβαλλοντικού συντάγματος», όπως το αντελήφθη ο Γιώργος Παπαδημητρίου, θα σήμαινε αυτοακρωτηριασμό του οικολογικού κράτους και υπονόμευση των όρων διαβίωσης. Ίσως όμως επιβάλλεται μια προσθήκη στην πρώτη παράγραφο, μια επικαιροποίηση στο πνεύμα των προκλήσεων της σημερινής εποχής: Είναι αναγκαία μια αυτοδέσμευση του κράτους για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης[1]. Και τούτο ιδίως διότι πρόκειται για ένα πρόβλημα με κατεξοχήν διαγενεακή διάσταση, το οποίο απαιτεί συντονισμένη δράση του νομοθέτη σε βάθος χρόνου και με περιορισμούς που θα ληφθούν σε παρόντα χρόνο για να αποτρέψουν ανεπανόρθωτες μελλοντικές βλάβες. Το παράγωγο ενωσιακό δίκαιο[2], αλλά και η νομολογία κορυφαίων δικαστηρίων στην Ευρώπη[3], υποδεικνύουν την ανάγκη άμεσων μέτρων προς άμβλυνση των επιπτώσεων της κλιματικής κρίσης χάριν των επερχόμενων γενεών. Είναι σημαντικό το Σύνταγμα να απαιτήσει κρατική δράση, η οποία μοιραία είναι δαπανηρή και ίσως και πολιτικά οχληρή, προτού να είναι αργά. Η προώθηση της ηλεκτροπαραγωγής από ΑΠΕ είναι μόνον μία παράμετρος. Απαιτείται μια ευρύτερη κρατική πολιτική μείωσης των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου, ορθολογικής διαχείρισης των υδατικών πόρων που φθίνουν ραγδαία και προστασίας των αδόμητων χώρων εντός του οικιστικού ιστού, οι οποίοι αποτελούν νησίδες δροσιάς στην πόλη. Φυσικά, τα ειδικότερα επιμέρους μέτρα ανάγονται στην κρίση του κοινού νομοθέτη. Το Σύνταγμα θέτει πρέπει όμως να θέσει τον στόχο μια φιλικής προς το κλίμα περιβαλλοντικής πολιτικής και να καθορίσει αντίστοιχο πλαίσιο ερμηνείας του κοινού δικαίου.
Κωνσταντίνος Γώγος
Kαθηγητής Νομικής Σχολής ΑΠΘ
[1] Αικ. Ηλιάδου, Η ανάγκη συνταγματικής προστασίας του κλίματος, ΕφημΔΔ 2024, σ. 544 επ.
[2] Βλ. ιδίως τον Κανονισμό (ΕΕ) 2021/1119 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 30.6.2021 για τη θέσπιση πλαισίου με στόχο την επίτευξη κλιματικής ουδετερότητας και για την τροποποίηση των Κανονισμών (ΕΚ) αριθμ. 401/2009 και (ΕΕ) 2018/1999 («ευρωπαϊκό νομοθέτημα για το κλίμα»).
[3] ΕΔΔΑ (μείζων σύνθεση), απόφαση της 9.4.2024, Verein KlimaSeniorinnen Schweiz κλπ/Ελβετία, αρ. προσφ. 53600/20· Ομοσπονδιακό Συνταγματικό Δικαστήριο της Γερμανίας, απόφαση της 24.3.2021, https://www.bundesverfassungsgericht.de/SharedDocs/Entscheidungen/DE/2021/03/rs20210324_1bvr265618.html [τελευταία πρόσβαση 28.4.2025]
